Cây chai (Shorea guiso (Blanco) Blume)

Phân loại khoa học
Giới(regnum)	Plantae (Thực vật) Tracheophyta (Ngành thực vật có mạch) Magnoliopsida (Lớp Hai lá mầm (Ngọc Lan))
Bộ(ordo)	Malvales (Bông)
Họ(familia)	Dipterocarpaceae (Dầu)
Chi(genus)	Shorea Roxb.
Danh pháp hai phần (Tên khoa học)
Shorea guiso (Blanco) Blume
Danh pháp đồng nghĩa
Shorea vulgaris Pierre

Cây chai là loài thực vật lớn, có chiều cao từ 20 đến 40m và thường rụng lá vào mùa khô. Thân cây có dạng hình trụ, lớp vỏ ngoài mang màu xám nâu, trên bề mặt có các đường nứt dọc, bên trong tiết ra chất nhựa đặc trưng. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Cây chai

Tên khoa học: Shorea guiso (Blanco) Blume

Họ: Dipterocarpaceae (Dầu)

1 Đặc điểm thực vật

Cây chai là loài thực vật lớn, có chiều cao từ 20 đến 40m và thường rụng lá vào mùa khô. Thân cây có dạng hình trụ, lớp vỏ ngoài mang màu xám nâu, trên bề mặt có các đường nứt dọc, bên trong tiết ra chất nhựa đặc trưng. Lá cây mọc so le, có hình mác thuôn dài, phiến lá dày và dai, chiều dài từ 8 đến 10cm, rộng khoảng 2–3cm. Gốc lá có dạng tù, đầu lá nhọn, mép lá trơn. Bề mặt trên của lá có màu xanh bóng, trong khi mặt dưới mang sắc nâu đỏ. Cuống lá hơi uốn xoắn, dài từ 1–2cm, có rãnh; lá kèm có lông nhưng sớm rụng.

Hoa mọc thành cụm ở kẽ lá, dài từ 6–8cm, chia thành nhiều nhánh nhỏ có lông. Hoa có màu trắng phớt hồng, nhị hoa xếp thành ba hàng. Quả cây có màu nâu, được tạo thành bởi 5 cánh, trong đó 3 cánh lớn và 2 cánh nhỏ.

Thời gian ra hoa: Tháng 6 đến tháng 8.

Thời gian ra quả: Tháng 9 đến tháng 10.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Chi thực vật Shorea Roxb. tập trung chủ yếu tại các khu vực nhiệt đới thuộc Nam Á và Đông Nam Á. Loài cây chai xuất hiện nhiều tại Lào, Campuchia và khu vực phía Nam Việt Nam. Tại Việt Nam, cây phân bố tại các tỉnh như Bình Thuận, Ninh Thuận, Đồng Nai và Tây Ninh.

2.2 Sinh thái

Cây chai thuộc loại cây gỗ lớn, có thân mọc thẳng, phát triển tốt ở nơi có ánh sáng mạnh và có khả năng chịu được điều kiện khô hạn. Chúng thường sinh trưởng ở rừng hỗn giao, nơi có sự xen lẫn giữa cây lá rộng thường xanh và cây rụng lá. Đôi khi, cây cũng xuất hiện ở các khu rừng thưa thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae) hoặc mọc cùng lồ ô, ở độ cao từ 200–600m.

Cây trưởng thành có khả năng ra hoa và quả mỗi năm, nhưng tỷ lệ cây con sống sót từ hạt trong môi trường tự nhiên khá thấp, do khó phát triển dưới tán rừng rậm rạp.

3 Thành phần hóa học và tác dụng sinh học

Hiện chưa có các nghiên cứu đầy đủ về thành phần hóa học và tác dụng sinh học của cây chai

Sau đây là tổng hợp một số thông tin về thành phần hóa học và tác dụng sinh học của chi Shorea Roxb.

3.1 Thành phần hóa học của Shorea Roxb.

Thành phần hóa học của Shorea Roxb. khá phức tạp và thay đổi tùy thuộc vào các yếu tố như vị trí địa lý, điều kiện môi trường và phương pháp chiết xuất. Các nghiên cứu cho thấy gỗ của Shorea Roxb. chứa nhiều hợp chất như phenol, terpenoid và axit béo, góp phần làm tăng độ bền, khả năng chống sâu bệnh và nấm mốc. Việc sử dụng các dung môi khác nhau trong quá trình chiết xuất có thể dẫn đến sự khác biệt về thành phần hóa học, do đó cần lựa chọn cẩn thận phương pháp chiết xuất để tối ưu hóa các đặc tính có lợi của Shorea Roxb.

3.2 Tác dụng sinh học của Shorea Roxb.

Shorea Roxb. có nhiều hoạt tính sinh học đa dạng như chống oxy hóa, chống viêm và kháng khuẩn. Nhờ vào thành phần hóa học phong phú, các chiết xuất từ Shorea Roxb. thể hiện nhiều tác dụng có giá trị trong y học và ứng dụng công nghiệp.

3.2.1 Hoạt tính chống oxy hóa

Hoạt tính chống oxy hóa của Shorea Roxb. là một trong những tác dụng sinh học được nghiên cứu nhiều nhất. Các chiết xuất từ loài này có khả năng loại bỏ các gốc tự do – nguyên nhân gây ra nhiều bệnh lý khác nhau. Sự hiện diện của các hợp chất phenolic trong Shorea Roxb. đóng vai trò quan trọng, góp phần tạo nên khả năng chống oxy hóa mạnh mẽ.

3.2.2 Hoạt tính chống viêm và kháng khuẩn

Ngoài khả năng chống oxy hóa, Shorea Roxb. còn có đặc tính chống viêm và kháng khuẩn đáng kể. Tinh dầu chiết xuất từ Shorea Roxb. có khả năng ức chế sự phát triển của nhiều loại vi khuẩn và nấm gây hại. Điều này cho thấy tiềm năng ứng dụng của Shorea Roxb. như một chất kháng khuẩn tự nhiên. Hơn nữa, khả năng chống lại nấm mục trắng và mối giúp loại gỗ này trở thành vật liệu bền vững trong ngành lâm nghiệp và xây dựng.

4 Công dụng và giá trị của cây chai

Gỗ cây: Thuộc loại trung bình (nhóm 3), được sử dụng trong xây dựng và làm đồ gia dụng.

Nhựa cây: Được khai thác từ vỏ thân, dùng trong sản xuất sơn và dầu đánh bóng gỗ. Việt Nam hiện vẫn xuất khẩu nhiều loại nhựa cây họ Dầu, bao gồm nhựa cây chai.

Kỹ nghệ và đời sống:

• Nhựa cây có thể pha trộn với dầu rái để làm kín thuyền.
• Vỏ cây, khi phối trộn với thức ăn, có khả năng làm lợn nái mất khả năng sinh sản.
• Dân gian còn tận dụng nhựa cây để bào chế hỗn hợp chữa lành vết thương, bằng cách trộn với dầu lạc, đun nhỏ lửa để tạo thành cao dán. Cao này có tác dụng hút mủ, làm khô vết thương, giúp mau lành mà không gây mùi khó chịu.

Ứng dụng trong kháng chiến: Trong kháng chiến chống Mỹ, nhựa cây chai đã được nghiên cứu và chế biến thành loại cao dán có tên “Cao giải phóng,” ký hiệu K77C. Loại cao này được sử dụng rộng rãi để điều trị các vết thương cho bộ đội và người dân trong khu vực chiến đấu, mang lại hiệu quả tích cực.

5 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Cây chai, trang 372-373. Truy cập ngày 10 tháng 02 năm 2025.