Bệnh Zona thần kinh: nguyên nhân, chẩn đoán và điều trị

Trungtamthuoc.com - Virus varicella zoster có thể truyền từ người này sang người khác khi tiếp xúc trực tiếp với chất dịch từ phát ban phồng rộp đang hoạt động. Do đó, các cá nhân nhạy cảm nên tránh tiếp xúc với những người có bệnh zona đang hoạt động.

1 Bệnh Zona là gì?

Bệnh zona còn được gọi là herpes zoster là một phát ban da gây đau đớn, thường có các mụn nước. Nguyên nhân gây bệnh là do virus varicella-zoster (VZV). Nó thường ảnh hưởng đến một hạch thần kinh cảm giác duy nhất và bề mặt da mà dây thần kinh cung cấp. Bất cứ ai đã bị thủy đậu sau đó có thể phát triển bệnh zona.

Bất cứ ai đã bị thủy đậu sau đó đều có thể phát triển bệnh zona. Tuy nhiên, một người chỉ có thể phát triển bệnh zona nếu họ bị thủy đậu hoặc tiếp xúc với vi-rút gây ra bệnh. Virus này có thể nằm im trong nhiều năm. Hầu hết người lớn bị virus ngủ đông không bao giờ phát triển bệnh zona. Nhưng đối với một số người vì một nguyên nhân nào đó sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho virus này hoạt động trở lại nhiều lần. Bệnh zona là phổ biến nhất sau tuổi 50, nhưng nó có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi nếu một người trước đây bị thủy đậu.

2 Căn nguyên, bệnh sinh bệnh Zona thần kinh

2.1 Căn nguyên

Bệnh do một vius thuộc họ Herpes gây ra, chúng là virrus hướng da và thần kinh có tên khoa học là Varicella zoster virus (VZV). Đây cũng chính là virus gây bệnh thủy đậu. ^[1] 

2.2 Yếu tố nguy cơ

Đối với người khỏi bệnh khi mắc thủy đậu,một số ít virus Varicella zoster vẫn tồn tại trong các hạch thần kinh cảm giác. Virus này tồn tại dưới dạng tiềm tàng, im lặng. Khi cơ thể gặp tình trạng suy giảm miễn dịch như:

• Suy giảm về thần kinh và thể lực.
• Người già yếu.
• Bệnh nhân dùng thuốc ức chế miễn dịch.
• Một số bệnh lý: đái tháo đường, bệnh lupus ban đỏ, ung thư, HIV/AIDS.
• Tình trạng căng thẳng stress.

Các điều kiện thuận lợi này giúp virút sẽ tái hoạt động lại. Chúng được nhân lên  gây viêm lan toả và hoại tử thần kinh. Đồng thời virút tấn công lên cả niêm mạc và gây tổn thương da.

3 Phương thức lây truyền của bệnh Zona

Virus varicella zoster có thể truyền từ người này sang người khác khi tiếp xúc trực tiếp với chất dịch từ phát ban phồng rộp đang hoạt động. Do đó, các cá nhân nhạy cảm nên tránh tiếp xúc với những người có bệnh zona đang hoạt động. Đặc biệt là phụ nữ mang thai chưa bao giờ bị thủy đậu, trẻ em chưa tiêm phòng thủy đậu, trẻ sơ sinh và những người bị suy giảm miễn dịch. Bệnh không thể lây truyền qua việc ho hoặc hắt hơi. Và không lây nhiễm trước khi mụn nước xuất hiện cũng như sau khi mụn nước đã khô.

4 Triệu chứng của bệnh zona

Bệnh Zona thường bắt đầu bằng việc nóng rát, ngứa ran ở vùng mà phát ban sẽ phát triển. Đôi khi xuất hiện cơn đau. Cơn đau này có thể nghiêm trọng, thường xảy ra vài ngày trước khi phát ban có thể nhìn thấy. Trong trường hợp hiếm hoi, nổi mụn đặc trưng sẽ không xuất hiện (một tình trạng gọi là zoster sine herpete).

Các triệu chứng kèm theo thường gặp:

Đau đầu.

Sốt và ớn lạnh.

Buồn nôn.

Đau nhức cơ thể.

Sưng hạch bạch huyết.

Một vài ngày sau khi da bắt đầu khó chịu, phát ban đặc trưng của bệnh zona sẽ xuất hiện. Mụn nước nhỏ màu đỏ nổi thành từng đám. Những mụn nước này vỡ ra, và các vết loét nhỏ bắt đầu khô từ từ và đóng vảy. Các lớp vảy thường rơi ra sau vài tuần. Bệnh zona thường phát ban sau khoảng hai đến bốn tuần. 

Vị trí phát ban của bệnh zona có thể thay đổi. Mặc dù bệnh zona có thể xuất hiện hầu như ở bất cứ nơi nào trên cơ thể, nó thường ảnh hưởng đến thân và mặt (bao gồm mắt, tai và miệng). Dải zona đặc trưng ở dạng sọc hoặc dạng dải chỉ ảnh hưởng đến một bên của cơ thể (bên phải hoặc bên trái), và nó thường không vượt qua đường giữa. Trong một số trường hợp, phát ban có thể ảnh hưởng đến các dermatome lân cận - là một vùng da chứa một dây thần kinh cột sống. Và hiếm khi nó có thể ảnh hưởng đến ba hoặc nhiều dermatome, trường hợp này chỉ xảy ra ở người suy giảm miễn dịch.

5 Chẩn đoán bệnh Zona

Chẩn đoán xác định chủ yếu dựa vào lâm sàng.

5.1 Giai đoạn tiền triệu

Bắt đầunhân cảm thấy da bị châm chích, tê, đau, nhất là về đêm. Hiện tượng dị cảm ở một vùng hoặc nhiều dây thần kinh chi phối có thể kéo dài từ 1-5 ngày. Kèm theo một số biểu hiện nhự sợ ánh sáng, nhức đầu, và khó chịu. Giai đoạn này được cho là giai đoạn virút lan truyền dọc dây thần kinh.

5.2 Giai đoạn khởi phát

Trên vùng da  xuất hiện những mảng đỏ, hơi nề nhẹ, gờ cao hơn mặt da. Các mảng này sắp xếp dọc theo đường phân bố thần kinh. Dần dần chúng được  nối với nhau thành dải, thành vệt. 

5.3 Giai đoạn toàn phát

Tổn thương da: Vài ngày sau trên những mảng đỏ da xuất hiện mụn nước, bọng nước.  Các mụn này tập trung thành đám giống như chùm nho. Lúc đầu mụn nước căng, chứa dịch trong. Sau đó chuyển sang đục hóa mủ, dần dần vỡ đóng vảy tiết.Từ khi phát tổn thương đến khi lành sẹo có thời gian trung bình là khoảng 2-4 tuần. Người cao tuổi dễ bị tổn thương nhiều, diện rộng. Các mụn nước có thể xuất huyết, hoại tử da gây nhiễm khuẩn, để lại sẹo xấu.

Đối với trẻ em tổn thương xảy ra ít hơn, tiến triển nhanh. Zona thần kinh ở trẻ thường chỉ ở một bên, không vượt quá đường giữa cơ thể.  Tổn thương theo đường phân bố của một dây thần kinh ngoại biên. Cũng có trường hợp hiếm gặp bị cả hai bên hay lan toả. Zona có thể gây ra hiện tượng sưng to ở hạch bạch huyết vùng lân cận.

5.4 Dấu hiệu bệnh zona sắp khỏi

Dấu hiệu bệnh zona sắp khỏi thường xảy ra sau 1-3 tuần bị bệnh. 

• Mụn nước khô lại, đóng thành vảy.
• Có trường hợp các mụn gộp lại thành bọng nước. Các bọng này chứa dịch trong, sau đó hóa đục, vỡ ra.

5.5 Triệu chứng cơ năng

Đau xuất hiện sớm, có thể trước cả tổn thương ngoài da và luôn thay đổi trong suốt thời gian bệnh tiến triển.

Mức độ đau trong zona được mô tả rất đa dạng từ nhẹ đến dữ dội. Nhẹ như cảm giác rát bỏng, âm ỉ tại chỗ. Đau nặng như kim châm, giật từng cơn. Triệu chứng đau này thường phụ thuộc vào tuổi mắc bệnh. Với người trẻ hoặc trẻ em sẽ đau ít. Đối với người cao tuổi,đau thành từng cơn, kéo dài. Thậm chí đau có thể kéo dài hàng năm khi tổn thương ngoài da đã lành sẹo, còn gọi là đau sau zona.

Các rối loạn khác: người bệnh có thể gặp rối loạn vận mạch, rối loạn bài tiết mồ hôi, phản xạ dựng lông (hiếm gặp).

5.6 Các thể lâm sàng của Zona thần kinh

5.6.1 Theo vị trí tổn thương

Zona thần kinh liên sườn và ngực bụng: chiếm 50% các trường hợp và là thể lâm sàng hay gặp nhất.

Zona đám rối cổ nông và cổ cánh tay.

Zona gáy cổ có tổn thương ở gáy, da đầu, vành tai.

Zona hông, bụng, bẹn, sinh dục, xương cùng, ụ ngồi, đùi.

5.6.2 Theo hình thái tổn thương

Những thể zona này thường gặp ở những người suy giảm miễn dịch như HIV/AIDS, ung thư, hoá trị liệu… bao gồm:

Zona lan toả (disseminated zoster).

Zona đa dây thần kinh.

Zona tái phát.

5.6.3 Các thể zona đặc biệt

Zona mắt: chiếm 10-15% các thể zona. Nguyên nhân là tổn thương dây  thần kinh V hay thần kinh sinh ba chi phối cho mắt, hàm trên và hàm dưới. Trong đó tổn thương nhánh đến mắt gấp 5 lần các nhánh khác. Thể zona này gây ra có thể gây ra các biến chứng nghiêm trọng cho mắt. Người bệnh bị viêm kết mạc, giác mạc, củng mạc. Thậm chí nặng hơn là ảnh hưởng nặng nề đến thị lực như:  viêm hậu củng mạc, hoại tử võng mạc cấp tính, viêm dây thần kinh thị giác,…

Zona hạch gối hay hội chứng Ramsay Hunt: do tổn thương dây thần kinh VII. Bệnh nhân bị liệt mặt một bên. Thính giác bị ảnh hưởng như  ù tai, nghe kém hoặc mất khả năng nghe. Có thể buồn nôn, nôn, chóng mặt và giật nhãn cầu. Zona hạch gối còn làm cho mắt không nhắm kín được, có dấu hiệu Charler Bell. Người bệnh có thể có viêm não, màng não.

Zona vùng xương cùng (S2, S3, S4). Nguyên nhân do viêm dây thần kinh chi phối vùng bàng quang. Các chứa năng bài tiết của thận bị ảnh hưởng. Bệnh nhân gặp tình trạng bí tiểu, tiểu dắt, có trường hợp tiểu máu và tiểu mủ. Đau quặn bụng dưới, căng tức. Bí trung tiện đại tiện, hậu môn co thắt và cứng như đá không thể khám được. Đau nhức vùng da một bên sinh dục kèm theo tổn thương da điển hình.

Zona tai: triệu chứng đau vùng tai, cảm giác rát bỏng, đau vùng tai. Đau có thể lan ra thái dương và gáy. Ðau xảy ra từng cơn kéo dài nhiều ngày làm bệnh nhân không ăn, không ngủ được. Cá biệt là zona tai kết hợp với zona họng gây đau họng bệnh nhân không nuốt được. Bệnh nhân có thể bị liệt mặt, rối loạn cảm giảm vùng mặt, nghe kém.

Zona ở người nhiễm HIV/AIDS: ở người có HIV dương tính giai đoạn sớm, biểu hiện bệnh zona giống với người bình thường. Zona ở người  nhiễm HIV giai đoạn muộn/AIDS dễ bị tái phát. Các tổn thương không điển hình, xuất hiện trên diện rộng, hoại tử, nhiễm khuẩn, sẹo xấu,... ^[2] 

5.7 Cận lâm sàng

Chẩn đoán tế bào Tzanck: nếu bị zona thấy các tế bào gai lệch hình và tế bào đa nhân khổng lồ.

PCR với bệnh phẩm trong dịch và các mô.

Sinh thiết da: được tiến hành nếu lâm sàng không điển hình.

6 Điều trị bệnh Zona thần kinh

6.1 Mục tiêu điều trị

Làm liền tổn thương,giảm đau,ngăn ngừa biến chứng.

6.2 Trường hợp không biến chứng và ở người có miễn dịch bình thường

6.2.1 Bị Zona bôi thuốc gì?

Thuốc bôi tại chỗ: hồ nước, dung dịch màu millian, castellani, mỡ acyclovir, mỡ kháng sinh nếu có nhiễm khuẩn.

6.2.2 Thuốc uống điều trị Zona thần kinh

Dùng thuốc kháng virus, có tác dụng nhanh lành vết thương, giảm số tổn thương mới và giảm đau sau zona. 

• Acyclovir (Zovirax).
• Famciclovir (Famvir).
• Valacyclovir (Valtrex). ^[3] 

Kết hợp kháng sinh chống bội nhiễm, giảm đau, kháng viêm, an thần, Vitamin nhóm B liều cao.

6.3 Trường hợp suy giảm miễn dịch hay tổn thương lan rộng

Tiêm tĩnh mạch acyclovir. 

Liều dùng 30mg/kg/ngày, chia 3 lần trong ngày, dùng liên tục 7 ngày. hoặc cho đến khi thương tổn đóng vảy tiết.

Trường hợp có tổn thương mắt: kết hợp điều trị chuyên khoa mắt, dùng acyclovir đường tĩnh mạch.

Trường hợp đau sau zona dùng các thuốc sau:

Amitripylin.

Carbamazepin viên nén.

Gabapentin viên.

Các thuốc Amitripylin, Carbamazepin, Gabapentin dùng liều tăng dần để hạn chế tác dụng phụ của thuốc.

Pregabalin.

Bôi kem chứa lidocain và prilocain tại chỗ, ngày 3-4 lần.

6.4 Bệnh zona thần kinh kiêng gì?

Khi bị bệnh, nên bổ sung thực phẩm chứa nhiều Vitamin C, đồng thời hạn chế dầu mỡ, chất béo và các đồ ăn nhanh chế biến sẵn. Thực phẩm chứa nhiều tinh bột cũng nên hạn chế do thúc đẩy quá trình viêm nhanh. 

Không dùng bia, rượu và đồ uống có cồn. 

6.5 Cách vệ sinh vết zona thần kinh

Cách vệ sinh vết zona thần kinh: Rử a nhẹ nhàng vùng da bị bệnh với nước muối sinh lý hoặc dung dịch thuốc, sau đó mới tra thuốc bôi.

Không nên mặc đồ quá chật, chà xát mạnh có thể gây tình trạng viêm nhiễm nặng nề hơn. 

7 Phòng ngừa bệnh Zona

Thuốc chủng ngừa zoster tái tổ hợp (RZV, Shingrix) được khuyến cáo để ngăn ngừa bệnh zona ở người lớn từ 50 tuổi trở lên. ^[4]. Thuốc được tiêm cách nhau 2-6 tháng. 

Khi bị bệnh nên cố gắng tránh:

• Những người có thai chưa bị thủy đậu trước đây.
• Những người có hệ thống miễn dịch suy yếu.
• Trẻ nhỏ hơn 1 tháng tuổi, vì trẻ cần được bảo vệ khỏi vi rút bằng hệ thống miễn dịch.

Tài liệu tham khảo