Xuyên Khung (Ligusticum wallichii Franch)

Xuyên khung được biết đến khá phổ biến với công dụng trị huyết áp cao, nhức đầu, phong thấp, hoa mắt, cảm mạo và nhức mỏi. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Xuyên khung.

1 Giới thiệu

Xuyên khung tên khoa học là Ligusticum striatum DC (còn được gọi là Ligusticum wallichii Franch hoặc Ligusticum chuanxiong S.H.Qiu, Y.Q.Zeng, K.Y.Pan, Y.C.Tang & J.M.Xu) là một loài thực vật thuộc họ Hoa tán (Apiaceae) được sử dụng trong nghiên cứu khoa học.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây xuyên khung là một loại thực vật thảo mọc nhiều năm, có chiều cao trung bình từ 40-70cm. Thân cây hình trụ, có vỏ bên ngoài có những đường gân dọc rõ ràng. Lá cây mọc xen kẽ, mỗi lá có độ kép lên tới 2-3 lần. Cuống lá dài từ 9-17cm và ôm chặt thân cây. Phiến lá sâu xẻ, có 3-5 đôi lá chét có cuống dài. Hoa xếp thành cụm tán kép, mỗi tán có 10-24 hoa và mỗi hoa có cuống phụ ngắn khoảng 1cm, màu trắng nhỏ. Quả cây bế đôi hình trứng.

Toàn cây có chứa tinh dầu, đặc biệt là phần rễ củ.

Mùa hoa quả thường từ tháng 8 đến tháng 10.

Dưới đây là hình ảnh cây Xuyên khung:

1.2 Chế biến củ Xuyên khung theo Dược điển Việt Nam

Phần được sử dụng của cây này là thân rễ (Rhizoma Ligustici). Sau khi thu hoạch, cần loại bỏ các rễ con, rửa sạch và ngâm trong nước khoảng 2-3 ngày để làm mềm; sau đó thái lát hoặc bào mỏng, phơi khô hoặc sấy nhẹ, và nếu muốn, có thể rang thơm hoặc ngâm trong rượu một đêm trước khi rang khô.

Thân rễ (còn được gọi là củ) có hình dạng khối méo, đường kính từ 2cm đến 5cm và có nhiều u không đồng đều. Bề mặt ngoài màu nâu đất, có nếp nhăn và có vết của các rễ con còn sót lại. Phần đỉnh của thân rễ có vết của thân cây bị cắt bỏ, hình tròn và lõm vào bên trong. Thân rễ có chất lượng cứng, khó bẻ gãy và khi cắt ngang thì có màu vàng nâu. Thân rễ có mùi thơm và vị cay hơi tê.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có nguồn gốc từ Nam Á (bao gồm Ấn Độ và Nepal) và được trồng nhiều ở vùng Tứ Xuyên của Trung Quốc. Nó đã được nhập khẩu vào Việt Nam và thích hợp với khí hậu mát của các tỉnh như Cao Bằng, Hà Giang, Lai Châu, Lâm Đồng và Lào Cai.

Xuyên Khung được nhập vào Việt Nam những năm 1965 đến 1966, ban đầu, cây được trồng thử ở Trại thuốc Sa Pa và nông trường Dược liệu Bắc Hà ở Lào Cai, sau đó được chuyển sang Lai Châu để trồng.

Xuyên khung thích hợp trồng ở vùng ôn đới ấm, sau khi chuyển về Việt Nam thì cây thích nghi và sinh trưởng tốt ở những nơi có khí hậu ẩm mát, độ cao phân bố từ 1300 đến 1600 mét, nhiệt độ thích hợp là từ 13 đến 16 độ C, nhiệt độ tối đa dưới 30 độ C, nhiệt độ tối thiểu có khi xuống 0 độ C.

Cây sinh trưởng và phát triển tốt trong mùa xuân hè, sang mùa thu thì bắt đầu có hoa quả, tuy nhiên, không dùng hạt để nhân giống và thường dùng các đốt của thân. Chính từ các đốt này sẽ phát triển thành thân rễ.

Xuyên khung là vị thuốc quý, được sử dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền với nhiều công dụng do đó, cần có biện pháp trồng và phát triển phù hợp. 

2 Cách trồng

Xuyên khung thích hợp trồng trong khu vực có khí hậu ẩm mát, trồng chủ yếu ở các vùng có độ cao từ 800 mét trở lên như Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Đồng Văn (Hà Giang), Sa Pa (Lào Cai) và một số khu vực khác thuộc Hòa Bình, Thanh Hóa.

Cây được nhân giống bằng mầm thân, sau khi thu hoạch thì chọn những thân khỏe, không bị sâu bệnh, để qua mùa đông để làm giống. Có thể ngâm thân với Dung dịch benlat 0,3% trong vòng 10 phút sau đó vớt ra và bảo quản theo một trong 2 cách sau:

Dùng 20-30 cây bó thành từng bó, dựng vào trong góc chỗ có bóng râm, nơi thoáng mát, phủ lên một ít cỏ khổ sau đó thỉnh thoảng tưới nước để thân đủ ẩm.

Chọn khu vực có đất cao ráo, làm đất, để ải sau đó xử lý đất cùng với thuốc diệt nấm, dùng đất này rải đều một lớp lên thân cây, độ dày khoảng 2-3 cm, rồi rải một lớp thân cây lại một lớp đất, có thể để 3-4 lớp. Sau đó tiến hành làm giàn để che, độ cao giàn khoảng hơn 1 mét.

Xuyên khung tốt nhất nên được trồng từ giữa tháng 1 đến hết tháng 2, nếu trồng sớm quá thì cây lâu mọc, mầm dễ bị thối còn nếu trồng muộn quá thì củ nhỏ, năng suất thấp.

Trong quá trình trồng thì chọn những đốt thân khỏe, không bị sâu bệnh, chiều dài khoảng từ 3 đến 4cm, tốt nhất là lấy khoảng 4-5 đốt trở lên. Mầm này có thể xử lý lại bằng cách ngâm trong dung dịch benlat 0,3% từ 8 đến 1- phút.

Xuyên khung nên trồng ở những khu vực đất nhẹ, có nhiều mùn, khả năng thoát nước tốt, độ pH từ 6 đến 6,5. Đất trồng cần cày bừa kỹ, lên luống, mỗi luống cao khoảng 20 đến 25cm, chiều rộng khoảng 60 đến 80cm, đất dốc để dễ thoát nước, hạn chế xói mòn.

Xuyên khung khi trồng cần bón phân nhiều để tạo điều kiện cho cây sinh trưởng và phát triển tốt.

Cây thường bị sâu xám phá hoại mầm do đó cần vệ sinh đồng ruộng thường xuyên.

Thời điểm thu hái là từ tháng 11 đến tháng 12, sau khi cây đã lụi gần hết lá, trước khi thu hoạch thì chọn thân để làm giống.

3 Thành phần hóa học

Các thành phần của cây bao gồm tinh dầu, alkaloid (dẫn chất của purin, carbolin, pyrimidin,...), acid phenol và các sesquiterpenoid, cùng với các phthalid như butylidenephthalid, ligustilid, neocindilid.

4 Tác dụng - Công dụng của củ Xuyên khung

4.1 Cây xuyên khung có tác dụng gì?

Với tác dụng chống oxy hóa, làm tăng lưu lượng máu mạch vành tim, gây giãn mạch và chống đau nửa đầu, Xuyên khung còn được chứng minh có tác dụng chống đông máu. 

Có khoảng 174 hợp chất đã được tách ra và xác định từ loại cây này. Trong đó, phthalide và alkaloid được xem là các hoạt chất sinh học chính mang lại những đặc tính dược lý như chống thiếu máu não và cơ tim, bảo vệ mạch máu, ngăn ngừa hình thành huyết khối, giảm tăng huyết áp, ngăn ngừa xơ vữa động mạch, giảm co thắt, chống viêm, chống ung thư và chống oxy hóa. Một thành phần khác là ligustrazine có trong cây Ligusticum wallichii còn giúp tăng khả năng co bóp của cơ tim và tuần hoàn mạch vành.

Thành phần ligustrazin được phân lập từ Xuyên khung thể hiện tác dụng ứu chế tập kết tiểu cầu, dùng đẻ dực phòng quá trình tạo cục máu đông ở động mạch. Khi tiêm tĩnh mạch ligustrazin cho chuột với liều 10mg/kg thì thấy lưu lượng máu ở động mạch vành tăng, lực co cơ tim ở tim cô lập giảm. Đối với chó sau khi gây mêm thì thấy huyết áp động mạch giảm, áp suất tâm thất trái, lưu lượng máu, nhịp tim, sự tiêu thụ oxy ở cơ tim tăng.

Khi tiến hành thử nghiệm lâm sàng để điều trị bệnh động mạch vành với cao Xuyên khung, các nhà khoa học nhận thấy rằng, Xuyên khung là một loại dược liệu có tác dụng tốt đối với sự ức chế tập kết tiểu cầu và sự tổng hợp thromboxan.

Rễ Xuyên khung được chứng minh có tác dụng chống đông máu, loài cây này còn cho thấy tác dụng giảm huyết áp trên những con mèo đã gây mê bằng cloral hydrat.

Thành phần tetramethylpyrazin hydroclorid cho thấy tác dụng wusc chế sự tập kết tiểu cầu đã kết tập, điều này có thể được ứng dụng trên lâm sàng ở những bệnh nhân tắc mạch máu não, nghẽn mạch máu não. Hiện nay, hoạt chất này cũng được sản xuất trên quy mô lớn bằng cách tổng hợp cao Xuyên khung có tác dụng làm tăng sự biến dạng của hồng cầu.

Nước sắc Xuyên khung khi tiến hành nghiên cứu in vitro thể hiện tác dụng làm tăng sức bền của hồng cầu thỏ, chống sự tan máu.

Xuyên khung còn thể hiện tác dụng ức chế co bóp cơ trơn ruột gây ra bởi acetylcholoin và histamin, ngoài ra, dược liệu còn có tác dụng lợi tiểu.

Tinh dầu chiết xuất từ cây Xuyên khung còn cho thấy tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại vi khuẩn khác nhau, liên cầu tan máu, phế cầu,...

4.2 Vị thuốc Xuyên khung - Công dụng theo y học cổ truyền

4.2.1 Xuyên khung có mùi gì?

Theo y học cổ truyền, Xuyên khung là một loại thảo dược có tính ôn, vị cay, mùi thơm; được sử dụng để điều trị các bệnh như tắc kinh, thống kinh, đau phong thấp, ngã, va chạm mạnh gây tổn thương, đau mạn sườn, đau ngực, đau tức ngực, đau đầu.

4.2.2 Công dụng của cây Xuyên khung

Xuyên khung có thể sử dụng để điều trị các triệu chứng như huyết áp cao, nhức đầu, phong thấp, hoa mắt, cảm mạo, nhức mỏi,... Ngoài ra, nó còn được sử dụng để điều trị rối loạn kinh nguyệt và rong huyết sau khi phụ nữ sinh nở.

Xuyên khung là một loại thảo dược quý được sử dụng rộng rãi trong thực hành y học cổ truyền. Nó có tác dụng giúp tăng cường lưu thông máu, loại bỏ ứ đọng và hỗ trợ điều trị rối loạn thiếu máu cục bộ, đau đầu và các triệu chứng kinh nguyệt. Ngoài ra, xuyên khung còn được sử dụng làm sản phẩm thực phẩm tốt cho sức khỏe ở nhiều nơi trên thế giới. Tại châu Á, nó được sử dụng như một loại thực phẩm chức năng để ngăn ngừa các bệnh mạch máu não và phụ khoa. Ngoài ra, xuyên khung còn được sử dụng như một nguyên liệu cho các món ăn như salad trộn, rau xào và hầm, giúp tăng cường sức khỏe và giảm chứng chóng mặt.

5 Cây Xuyên khung trị bệnh gì?

Thuốc bột gồm xuyên khung và Mộc Hương, các thành phần được nghiền chung thành bột mịn và trộn đều. Cách dùng là uống 6g mỗi ngày, chia làm 2 lần và có thể sử dụng cùng với rượu hoặc nước ấm. Thuốc có tác dụng hỗ trợ và điều trị bệnh đau lưng, đau mạn sườn, đau thần kinh liên sườn, phong thấp, giãn dây chằng thắt lưng.

Chế rượu từ: Đỗ Trọng 40g, khương hoạt 40g, Phòng Phong 40g, chế Phụ Tử 40g, ngũ gia bì 40g, Tục Đoạn 40g, tỳ giải 40g, cát ngạnh 30g, Xuyên khung 30g, Tần Giao 30g, Thạch Hộc 30g, chế Ô Đầu 30g, nhục Quế 30g, địa cốt bì 30g, rễ qua lâu 20g, Gừng sao 20g, Cam Thảo sao 20g, xuyên tiêu 15g, Tế Tân 5g và 2l rượu. Cách sử dụng là phải giã nát tất cả các thành phần trên và ngâm trong rượu trong vòng 5-7 ngày để sử dụng. Uống trước mỗi bữa ăn 2 lần mỗi ngày, mỗi lần 10ml. Công dụng của thuốc là phòng ngừa và điều trị đau lưng do bị ngã chấn thương, do phong hàn, do thận hư, do ngồi lâu trên nền đất ẩm.

5.1 Chữa suy nhược cơ thể ở bệnh nhân lớn tuổi có bệnh tim mạch, phụ nữ sau sinh, tiền mãn kinh

8g Xuyên khung.

16g Thục Địa.

12g Đương Quy.

12g Bạch Thược.

Các vị đem sắc nước uống mỗi ngày 1 thang.

Hoặc:

• 8g Xuyên khung.
• 16g Đảng Sâm (dùng thay Nhân Sâm).
• 12g Hoàng Kỳ.
• 12g Thục đĩa.
• 12g Bạch thược.
• 12g Đại táo.
• 8g Đương quy.
• 8g Bạch Truật.
• 8g Viễn Chí.
• 6g Trần Bì.
• 6g Quế chi.
• 6g Phục Linh.
• 6g Cam thảo.
• 6g Ngũ Vị Tử.
• Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.2 Chữa thấp tim (viêm khớp kèm theo suy tim)

12g Xuyên khung.

20g Kim ngân.

20g Thổ Phục Linh.

16g Bạch truật.

16g Đảng sâm.

12g Phục linh.

12g Đương quy.

12g Bạch thược.

12g Thục địa.

12g Ngưu Tất.

8g Huyền hồ sách.

4g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.3 Chữa thiếu máu

8g Xuyên khung.

16g Thục địa.

12g Bạch thược.

12g Đương quy.

12g Cao ban long.

12g Kỷ tử.

8g A giao.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

Hoặc:

• 8g Xuyên khung.
• 16g Thục địa.
• 16g Đảng sâm.
• 12g Đương quy.
• 12g Bạch thược.
• 12g Bạch truật.
• 8g Phục linh.
• 6g Cam thảo.
• Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.4 Chữa chảy máu do ứ huyết

8g Xuyên khung.

8g Bạch thược.

8g Đương quy.

8g Huyền hồ sách.

8g Bồ hoàng.

8g Ngẫu tiết.

8g Huyết dư.

8g Địa du.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.5 Chữa liệt dây thần kinh VII ngoại biên

8g Xuyên khung.

12g Ngưu tất.

12g Thục địa.

12g Đảng sâm.

12g Bạch truật.

8g Khương hoạt.

8g Độc Hoạt.

8g Tần giao.

8g Bạch chỉ.

8g Đương quy.

8g Bạch thược.

8g Phục linh.

8g Hoàng Cầm.

6g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.6 Chữa đau dây thần kinh hông do lạnh

12g Xuyên khung.

12g Độc hoạt.

12g Uy linh tiên.

12g Đan sâm.

12g Tang Ký Sinh.

12g Ngưu tất.

8g Phòng phong.

8g Quế chi.

8g Tế tân.

8g Chỉ Xác.

8g Trần bì.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.7 Chữa đau dây thần kinh liên sườn do lạnh

8g Xuyên khung.

12g Đan sâm.

8g Quế chi.

8g Bạch chỉ.

8g Phòng phong.

8g Khương hoạt.

8g Uất kim.

8g Chỉ xác.

6g Thanh bì.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.8 Chữa đau lưng cấp do cứng cơ

16g Xuyên khung.

12g Phục linh.

12g Ý dĩ.

8g Can khương.

8g Thương truật.

8g Quế chi.

6g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.9 Chữa đau dây thần kinh, nhức đầu

8g Xuyên khung.

15g Thạch cao.

15g Cam thảo.

5g Quế chi.

5g Bạc hà.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.10 Chữa thiếu sữa

20g Xuyên khung sao vàng.

50g móng chân lợn đực đem sao với cát.

30g Thông tháo thái mỏng

30g gạo nếp.

5 cây Hàng tươi.

Sắc kỹ lấy nước uống mỗi ngày 1 thang, uống khi đói, ngày uống 3-4 lần cho đến khi đủ sữa.

5.11 Chữa loạn thần kinh thực vật

10g Xuyên khung.

50g Táo nhân.

15g Tri mẫu.

15g Phục linh.

10g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.12 Chữa viêm đa khớp dạng thấp

8g Xuyên khung.

12g Độc hoạt.

12g Tang ký sinh.

12g Phòng phong.

12g Đương quy.

12g Tục đoạn.

12g Ngưu tất.

12g Bạch thược.

12g Thục địa.

12g Đảng sâm.

12g Ý dĩ.

10g Tần giao.

8g Quế chi.

6g Cam thảo.

6g Tế tân.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.13 Chữa viêm đại tràng

8g Xuyên khung.

12g Đảng sâm.

12g Bạch truật.

12g Ý dĩ.

8g Hoàng Liên.

8g Hoàng bá.

8g Chỉ xác.

8g Mộc hương.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.14 Chữa viêm phần phụ

Thuốc uống:

• 10g Xuyên khung.
• 16g Kê huyết đằng.
• 16g Ý dĩ.
• 12g Bồ Công Anh.
• 12g Kim Ngân Hoa.
• 8g Huyền hồ.
• 4g Nhũ hương.
• 4g Mộc dược.
• 4g Cam thảo.
• Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

Thuốc thụt hậu môn:

• 10g Xuyên khung.
• 16g Bồ công anh.
• 10g Xích Thược.
• 4g Nhũ hương.
• 4g Một dược.
• Các vị đem sắc với 200ml nước cho đến khi còn 100ml, dùng để thụt hậu môn, nhiệt độ dung dịch thụt khoảng 37 đến 40 độ C, trong 20 phút, sau đó nằm nghỉ, thụt 6 lần một liệu trình, 2 ngày thụt một lần, trước khi thụt cần tháo hết phân, nếu không đỡ thì nghỉ từ 7 đến 10 ngày rồi mới thụt lại.

5.15 Chữa trĩ

8g Xuyên khung.

12g Thục địa.

12g Đương quy.

12g Bạch thược.

12g Hoàng kỳ.

12g Địa du.

8g A giao.

4g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống ngày 1 thang.

5.16 Chữa kinh nguyệt sớm, ít kinh

8g Xuyên khung.

16g Sinh đĩa.

12g Bạch thược.

12g Địa cốt bì.

8g Đương quy.

8g Đan bì.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

5.17 Xuyên khung trà điều tán

Thành phần gồm: Xuyên khung, Cam thảo, Bạc Hà, Kinh Giới, Tế tân, Bạch Chỉ, Khương hoạt, Phòng phong. Các vị đem tán thành bột mịn hoặc sắc uống.

Bài thuốc có tác dụng giảm đau đầu, khu phong tán hàn.

5.18 Chữa viêm tắc động mạch

12g Xuyên khung.

16g Thục địa.

16g Bạch thược.

16g Đảng sâm.

12g Đương quy.

12g Bạch truật.

8g Phục linh.

4g Cam thảo.

Các vị đem sắc nước uống, ngày 1 thang.

6 Xuyên khung bao nhiêu tiền 1kg?

Xuyên khung có giá khoảng từ 150.000 đến 300.000 đồng/kg dược liệu khô. Giá thành có thể dao động tùy thuộc vào thời điểm hoặc nhu cầu của thị trường. Khi mua hàng, bạn nên mua ở những địa chỉ uy tín, tránh tình trạng mua phải hàng giả, hàng nhái gây ảnh hưởng đến kinh tế và sức khỏe.

7 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Xuyên khung trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Zhejie Chen và cộng sự (Đăng tháng 09 năm 2018). A systematic review on the rhizome of Ligusticum chuanxiong Hort. (Chuanxiong), Sciencedirect. Truy cập ngày 06 tháng 04 năm 2023.
3. Tác giả Đỗ Huy Bích và cộng sự. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 2. Xuyên khung, trang 1133-1137. Truy cập ngày 13 tháng 1 năm 2025.