Xuyên Khung (Ligusticum wallichii Franch)

Xuyên khung được biết đến khá phổ biến với công dụng trị huyết áp cao, nhức đầu, phong thấp, hoa mắt, cảm mạo và nhức mỏi. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Xuyên khung.

1 Giới thiệu về cây Xuyên khung

Xuyên khung tên khoa học là Ligusticum striatum DC (còn được gọi là Ligusticum wallichii Franch hoặc Ligusticum chuanxiong S.H.Qiu, Y.Q.Zeng, K.Y.Pan, Y.C.Tang & J.M.Xu) là một loài thực vật thuộc họ Hoa tán (Apiaceae) được sử dụng trong nghiên cứu khoa học.

1.1 Hình ảnh cây xuyên khung

Cây xuyên khung là một loại thực vật thảo mọc nhiều năm, có chiều cao trung bình từ 40-70cm. Thân cây hình trụ, có vỏ bên ngoài có những đường gân dọc rõ ràng. Lá cây mọc xen kẽ, mỗi lá có độ kép lên tới 2-3 lần. Cuống lá dài từ 9-17cm và ôm chặt thân cây. Phiến lá sâu xẻ, có 3-5 đôi lá chét có cuống dài. Hoa xếp thành cụm tán kép, mỗi tán có 10-24 hoa và mỗi hoa có cuống phụ ngắn khoảng 1cm, màu trắng nhỏ. Quả cây bế đôi hình trứng.

1.2 Thu hái và chế biến củ Xuyên khung Dược điển Việt Nam

Phần được sử dụng của cây này là thân rễ (Rhizoma Ligustici). Sau khi thu hoạch, cần loại bỏ các rễ con, rửa sạch và ngâm trong nước khoảng 2-3 ngày để làm mềm; sau đó thái lát hoặc bào mỏng, phơi khô hoặc sấy nhẹ, và nếu muốn, có thể rang thơm hoặc ngâm trong rượu một đêm trước khi rang khô.

Thân rễ (còn được gọi là củ) có hình dạng khối méo, đường kính từ 2cm đến 5cm và có nhiều u không đồng đều. Bề mặt ngoài màu nâu đất, có nếp nhăn và có vết của các rễ con còn sót lại. Phần đỉnh của thân rễ có vết của thân cây bị cắt bỏ, hình tròn và lõm vào bên trong. Thân rễ có chất lượng cứng, khó bẻ gãy và khi cắt ngang thì có màu vàng nâu. Thân rễ có mùi thơm và vị cay hơi tê.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có nguồn gốc từ Nam Á (bao gồm Ấn Độ và Nepal) và được trồng nhiều ở vùng Tứ Xuyên của Trung Quốc. Nó đã được nhập khẩu vào Việt Nam và thích hợp với khí hậu mát của các tỉnh như Cao Bằng, Hà Giang, Lai Châu, Lâm Đồng và Lào Cai.

2 Thành phần hóa học của xuyên khung

Các thành phần của cây bao gồm tinh dầu, alkaloid (dẫn chất của purin, carbolin, pyrimidin,...), acid phenol và các sesquiterpenoid, cùng với các phthalid như butylidenephthalid, ligustilid, neocindilid.

3 Tác dụng - Công dụng của củ Xuyên khung

3.1 Tác dụng dược lý 

Với tác dụng chống oxy hóa, làm tăng lưu lượng máu mạch vành tim, gây giãn mạch và chống đau nửa đầu, Xuyên khung còn được chứng minh có tác dụng chống đông máu. 

Có khoảng 174 hợp chất đã được tách ra và xác định từ loại cây này. Trong đó, Phthalide và alkaloid được xem là các hoạt chất sinh học chính mang lại những đặc tính dược lý như chống thiếu máu não và cơ tim, bảo vệ mạch máu, ngăn ngừa hình thành huyết khối, giảm tăng huyết áp, ngăn ngừa xơ vữa động mạch, giảm co thắt, chống viêm, chống ung thư và chống oxy hóa. Một thành phần khác là ligustrazine có trong cây Ligusticum wallichii còn giúp tăng khả năng co bóp của cơ tim và tuần hoàn mạch vành.

3.2 Vị thuốc Xuyên khung - Công dụng theo y học cổ truyền

3.2.1 Tính vị, tác dụng

Theo y học cổ truyền, Xuyên khung là một loại thảo dược có tính ôn, vị cay; được sử dụng để điều trị các bệnh như tắc kinh, thống kinh, đau phong thấp, ngã, va chạm mạnh gây tổn thương, đau mạn sườn, đau ngực, đau tức ngực, đau đầu.

3.2.2 Công dụng của cây Xuyên khung

Xuyên Khung có thể sử dụng để điều trị các triệu chứng như huyết áp cao, nhức đầu, phong thấp, hoa mắt, cảm mạo, nhức mỏi,... Ngoài ra, nó còn được sử dụng để điều trị rối loạn kinh nguyệt và rong huyết sau khi phụ nữ sinh nở.

Xuyên khung là một loại thảo dược quý được sử dụng rộng rãi trong thực hành y học cổ truyền. Nó có tác dụng giúp tăng cường lưu thông máu, loại bỏ ứ đọng và hỗ trợ điều trị rối loạn thiếu máu cục bộ, đau đầu và các triệu chứng kinh nguyệt. Ngoài ra, xuyên khung còn được sử dụng làm sản phẩm thực phẩm tốt cho sức khỏe ở nhiều nơi trên thế giới. Tại châu Á, nó được sử dụng như một loại thực phẩm chức năng để ngăn ngừa các bệnh mạch máu não và phụ khoa. Ngoài ra, xuyên khung còn được sử dụng như một nguyên liệu cho các món ăn như salad trộn, rau xào và hầm, giúp tăng cường sức khỏe và giảm chứng chóng mặt.

4 Bài thuốc từ cây Xuyên khung

Thuốc bột gồm xuyên khung và Mộc Hương, các thành phần được nghiền chung thành bột mịn và trộn đều. Cách dùng là uống 6g mỗi ngày, chia làm 2 lần và có thể sử dụng cùng với rượu hoặc nước ấm. Thuốc có tác dụng hỗ trợ và điều trị bệnh đau lưng, đau mạn sườn, đau thần kinh liên sườn, phong thấp, giãn dây chằng thắt lưng.

Chế rượu từ: Đỗ Trọng 40g, khương hoạt 40g, Phòng Phong 40g, chế phụ tử 40g, ngũ gia bì 40g, Tục Đoạn 40g, tỳ giải 40g, cát ngạnh 30g, Xuyên khung 30g, Tần Giao 30g, Thạch Hộc 30g, chế Ô Đầu 30g, nhục Quế 30g, địa cốt bì 30g, rễ qua lâu 20g, Gừng sao 20g, Cam Thảo sao 20g, xuyên tiêu 15g, Tế Tân 5g và 2l rượu. Cách sử dụng là phải giã nát tất cả các thành phần trên và ngâm trong rượu trong vòng 5-7 ngày để sử dụng. Uống trước mỗi bữa ăn 2 lần mỗi ngày, mỗi lần 10ml. Công dụng của thuốc là phòng ngừa và điều trị đau lưng do bị ngã chấn thương, do phong hàn, do thận hư, do ngồi lâu trên nền đất ẩm.

5 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Xuyên khung trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Zhejie Chen và cộng sự (Đăng tháng 09 năm 2018). A systematic review on the rhizome of Ligusticum chuanxiong Hort. (Chuanxiong), Sciencedirect. Truy cập ngày 06 tháng 04 năm 2023.