Nicotinamide (Niacin, Vitamin B3, Vitamin PP)

Bài viết biên soạn dựa theo

Dược thư quốc gia Việt Nam, lần xuất bản thứ ba

Do Bộ Y Tế ban hành Quyết định số 3445/QĐ-BYT ngày 23 tháng 12 năm 2022

NICOTINAMIDE

Tên chung quốc tế: Nicotinamide. 

Mã ATC: AlIHA01. 

Loại thuốc: Vitamin nhóm B (vitamin B, Vitamin PP). 

1 Dạng thuốc và hàm lượng 

Viên nén 10 mg, 20 mg, 50 mg, 100 mg, 250 mg và 500 mg. Kem, gel 4,0% (30 g). 

2 Dược lực học 

Nicotinamid (còn gọi là niacinamid) và acid nicotinic (còn gọi là niacin) là vitamin nhóm B, tan trong nước. Trong cơ thể, nicotinamid được tạo thành từ acid nicotinic. Thêm vào đó, một phần tryptophan trong thức ăn được oxy hóa tạo thành acid nicotinic và sau đó thành nicotinamid. Nicotinamid chuyển thành nicotinamid adenin dinucleotid (NAD) và nicotinamid adenin dinucleotid phosphat (NADP). NAD và NADP là các coenzym có vai trò sống còn trong chuyển hóa, chúng là chất xúc tác phản ứng oxy hóa - khử cần thiết cho hô hấp tế bào, phân giải glycogen và chuyển hóa lipid. Trong các phản ứng đó các coenzym này có tác dụng như những phân tử vận chuyển hydro. 

Nhu cầu hàng ngày của cơ thể khoảng từ 15 - 20 mg acid nicotinic. 60 mg tryptophan thức ăn cho tương ứng khoảng 1 mg acid nicotinic, vì vậy nếu bữa ăn đầy đủ protein đã đáp ứng được nhu cầu, chỉ cần rất ít từ nguồn vitamin. Acid nicotinic thường bị mất rất ít trong quá trình nấu nướng. 

Nicotinamid và acid nicotinic có trong nhiều thực phẩm như nấm men, thịt, cá, khoai tây, đậu và các hạt ngũ cốc; tuy nhiên, một số lượng nhỏ vitamin này trong ngũ cốc tồn tại ở dạng khó hấp thu. Nicotinamid và acid nicotinic có trên thị trường là những chế phẩm được tổng hợp bằng hóa học. 

Với liều cao, acid nicotinic có một số tính chất dược lý mà nicotinamid không có. Acid nicotinic gây giãn mạch ngoại biên, chủ yếu các mạch ở da vùng cổ, ngực. Acid nicotinic với liều 1 g hoặc nhiều hơn uống hàng ngày cũng giảm lipoprotein tỷ trọng thấp và lipoprotein tỷ trọng rất thấp trong huyết thanh. Acid nicotinic cũng gây giải phóng histamin, dẫn đến tăng nhu động dạ dày và tăng tiết acid; thuốc còn hoạt hóa hệ phân hủy fibrin. Liều cao acid nicotinic làm giảm bài tiết acid uric và giảm dung nạp glucose.

Bổ sung nicotinamid vào khẩu phần ăn: Khi khẩu phần ăn thiếu nicotinamid, ví dụ như trong ngũ cốc và chế độ ăn thiếu protein có thể dẫn đến thiếu hụt nicotinamid cho cơ thể. Trong trường hợp đó và trong trường hợp tăng nhu cầu về nicotinamid, như ở bệnh cường tuyến giáp, đái tháo đường, xơ gan, trong thời gian mang thai và cho con bú (nhưng những người này hiếm khi thiếu hụt nicotinamid), có thể cần thiết phải bổ sung nicotinamid. 

Bệnh pellagra: Sự thiếu hụt acid nicotinic dẫn đến sự phát triển của một hội chứng được gọi là pellagra, đặc trưng bởi các tổn thương da, đặc biệt trên các vùng tiếp xúc với ánh sáng mặt trời, cùng với tăng sắc tố và tăng sừng hóa. Các triệu chứng khác bao gồm ỉa chảy, đau bụng, viêm lưỡi, viêm miệng, chán ăn, đau đầu, ngủ lịm và rối loạn tâm thần và thần kinh. Thiếu acid nicotinic có thể xảy ra cùng với thiếu hụt các phức hợp vitamin B khác. Bệnh Pellagra do khẩu phần ăn thiếu hụt, điều trị isoniazid, giảm chuyển hóa tryptophan thành acid nicotinic trong bệnh Hartnup, hoặc do u ác tính (vì các u này cần sử dụng một lượng lớn tryptophan để tổng hợp 5-hydroxytryptophan và 5-hydroxytryptamin). Acid nicotinic và nicotinamid đã được dùng để phòng và điều trị bệnh pellagra. Tuy nhiên nicotinamid được ưa dùng hơn vì nó không gây giãn mạch. Những triệu chứng đỏ và sưng lưỡi ở người bị bệnh pellagra sẽ hết trong vòng 24 - 72 giờ sau khi dùng nicotinamid. Triệu chứng tâm thần, nhiễm khuẩn miệng và các màng nhầy khác sẽ hết nhanh chóng. Triệu chứng ở đường tiêu hóa sẽ hết trong vòng 24 giờ. Nicotinamid dùng tại chỗ để điều trị trứng cá do viêm mức nhẹ đến trung bình, dưới dạng gel 4%, có hiệu quả tương tự Clindamycin 1% khi bôi 2 lần/ngày, trong 8 tuần. 

3 Dược động học 

Nicotinamid được hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa sau khi uống và phân bố rộng khắp vào các mô cơ thể. Nicotinamid chuyển hóa ở gan thành N-methylnicotinamid, các dẫn chất 2-pyridon và 4-pyridon, đồng thời còn tạo thành acid nicotinuric. Nửa đời thải trừ của thuốc khoảng 45 phút. Sau khi dùng nicotinamid với liều thông thường, chỉ có một lượng nhỏ nicotinamid bài tiết vào nước tiểu ở dạng không biến đổi; tuy nhiên khi dùng liều lớn thì lượng thuốc bài tiết dưới dạng không biến đổi sẽ tăng lên. Acid nicotinic có bài tiết qua sữa mẹ. 

4 Chỉ định 

Phòng thiếu hụt acid nicotinic do chế độ ăn. 

Điều trị bệnh pellagra. 

Dùng tại chỗ: Điều trị trứng cá có viêm mức độ nhẹ đến trung bình. 

5 Chống chỉ định 

Quá mẫn với acid nicotinic, nicotinamid. 

Bệnh gan nặng. Loét dạ dày tiến triển. Xuất huyết động mạch. Hạ huyết áp nặng. 

6 Thận trọng 

Nên làm các xét nghiệm về chức năng gan và Glucose huyết trước khi điều trị bằng acid nicotinic hoặc nicotinamid cho bệnh nhân trong thời gian dài với liều cao vượt quá nhu cầu sinh lý, cứ 6 - 12 tuần 1 lần trong năm đầu và định kỳ ở các năm sau. Nếu transaminase cao dai dẳng gấp 3 hoặc hơn giới hạn cao bình thường, cần ngừng điều trị. 

Thận trọng khi dùng liều cao nicotinamid với người có bệnh túi mật, tiền sử có vàng da hoặc bệnh gan, loét đường tiêu hóa, tháo đường, hội chứng bệnh mạch vành cấp tỉnh, bệnh thận, gút, viêm khớp do gút. 

7 Thời kỳ mang thai 

Sử dụng nicotinamid với liều bổ sung khẩu phần ăn cho người mang thai không gây tác hại cho người mẹ và bào thai. 

8 Thời kỳ cho con bú 

Sử dụng nicotinamid với liều bổ sung khẩu phần ăn của người mẹ cho con bú không gây ra bất cứ tác hại nào cho người mẹ và trẻ bú sữa mẹ. Cần phải dùng nicotinamid với liều bổ sung khẩu phần ăn của người cho con bú khi khẩu phần không đủ nicotinamid. 

9 Tác dụng không mong muốn (ADR) 

Liều nhỏ nicotinamid thường không gây độc, tuy nhiên nếu dùng liều cao, như trong trường hợp điều trị pellagra, có thể xảy ra một số ADR sau đây (các ADR nảy sẽ hết sau khi ngừng thuốc):

Thường gặp 

Tiêu hóa: buồn nôn. 

Khác: Acid nicotinic gây giãn mạch nên thưởng gây đỏ bừng mặt và cổ, ngứa, cảm giác rát bỏng, buốt hoặc đau nhói ở da. Nicotinamid không có tác dụng gây giãn mạch như trên. 

Ít gặp 

Tiêu hóa: loét dạ dày tiến triển, nôn, chán ăn, đau khi đói, đầy hơi, ỉa chảy. 

Da: khô da, tăng sắc tố, vàng da, phát ban. 

Chuyển hóa: suy gan, giảm dung nạp glucose, tăng tiết tuyến bã nhờn, làm bệnh gút nặng thêm. 

Khác: tăng glucose huyết, tăng uric huyết, con phế vị - huyết quản, đau đầu và nhìn mờ, khô mắt, sưng phồng mí mắt, chóng mặt, tim đập nhanh, ngất, thở khó khè. 

Hiếm gặp 

Lo lắng, hốt hoảng, glucose niệu, chức năng gan bất thường (bao gồm tăng bilirubin huyết thanh, tăng AST, ALT và LDH), thời gian prothrombin bất thường, hạ Albumin huyết, choáng phản vệ. Mất ngủ, đau cơ, hạ huyết áp, viêm mũi. 

10 Hướng dẫn cách xử trí ADR 

Hầu hết người bệnh sử dụng thuốc liều cao như liều điều trị pellagra, thường xảy ra đỏ bừng mặt và cổ (ở những vùng dễ bị đỏ), đồng thời đều có liên quan tới tốc độ tăng nồng độ trong huyết thanh hơn là tổng nồng độ trong huyết thanh của thuốc. Để hạn chế ADR đó, nên uống thuốc cùng với thức ăn, tăng liều từ từ, hoặc dùng dạng thuốc giải phóng hoạt chất kéo dài. 

Ngưng dùng thuốc và hỏi ý kiến thầy thuốc ngay nếu có bất kỳ triệu chứng nào như: Triệu chứng giống như cúm (buồn nôn, nôn, cảm thấy không khỏe), giảm lượng nước tiểu và nước tiểu sẫm màu, khó chịu ở cơ như sưng, mềm hoặc yếu cơ, nhịp tim không bình thường, hoặc nhìn mờ, u ám. 

11 Liều lượng và cách dùng 

Bổ sung khẩu phần ăn, liều uống thông thường của nicotinamid như sau: 

Nicotinamid thường dùng kết hợp với các vitamin khác trong chế phẩm để bổ sung khẩu phần ăn. 

Người lớn: 13 – 19 mg/ngày, dùng 1 lần hoặc chia thành 2 lần. Người mang thai và cho con bú, chế độ ăn thiếu dinh dưỡng: 17 - 20 mg/ngày, dùng một lần hoặc chia thành 2 lần. 

Trẻ em: 5 - 10 mg/ngày, dùng 1 lần hoặc chia thành 2 lần. 

Trong trường hợp không thể dùng thuốc theo đường uống, có thể điều trị bằng nicotinamid theo đường tiêm bắp hoặc truyền tĩnh mạch chậm với liều 25 mg, dùng 2 hoặc hơn 2 lần mỗi ngày. Khi tiêm tĩnh mạch, cần tiêm với tốc độ không quá 2 mg/phút. Tuy nhiên dạng thuốc tiêm thường không có sẵn trên thị trường.

Điều trị bệnh pellagra: 

Người lớn: Liều uống thông thường là 300 - 500 mg/ngày, chia thành 3 - 10 lần. Tối đa 1 500 mg/ngày. Trẻ em: Liều uống thông thường là 100 - 300 mg/ngày, chia thành 3 - 10 lần. 

Điều trị trứng cá: Bôi thuốc mỡ lên vùng mặt bị tổn thương ngày 2 lần. Đánh giá kết quả sau 8 - 12 tuần. 

12 Tương tác thuốc 

Chất ức chế HMG-CoA reductase: Có thể làm tăng nguy cơ tiêu cơ vân. 

Thuốc chẹn alpha-adrenergic điều trị tăng huyết áp: Có thể huyết áp quá mức. 

Thuốc uống hạ đường huyết hoặc insulin: Khẩu phần ăn và/hoặc liều thuốc uống hạ đường huyết hoặc Insulin có thể cần phải điều chỉnh. 

Thuốc có độc tính với gan: Có thể làm tăng thêm tác hại độc cho gan. Carbamazepin: Không nên dùng đồng thời vì gây tăng nồng độ carbamazepin huyết tương dẫn đến tăng độc tính. 

Điều trị Isoniazid trong thời gian dài có thể ảnh hưởng đến sự chuyển hóa của tryptophan thành niacin và làm tăng nhu cầu niacin.

13 Tương kỵ 

Nicotinamid tương kỵ với kiềm và acid mạnh. 

14 Quá liều và xử trí 

Khi quá liều xảy ra, không có thuốc giải độc đặc hiệu. Gây nôn, rửa dạ dày, điều trị triệu chứng và hỗ trợ.
 

Cập nhật lần cuối: 2016