Vitamin A

Vitamin A là loại vitamin tan trong dầu tồn tại trong cơ thể dưới 3 dạng thiết yếu là retinol, acid retinoic và retinal. Nó mang vai trò quan trọng trong mọi hoạt động sống cho tế bào cơ thể: cải thiện thị lực, tăng cường sức khoẻ cơ quan sinh sản, làm đẹp da,... Vậy tại sao Vitamin A lại quan trọng với cơ thể đến vậy?

1 Vitamin A là chất gì?

Vitamin A là gì? Là nhóm những hợp chất với khả năng hòa tan chỉ ở trong chất béo mang cấu trúc tương tự nhau bao gồm: retinol, retinal, acid retinoic cùng beta-carotene. Và điều đặc biệt là màu sắc của rau củ quả trong tự nhiên được quy định bởi các caroten này như bí ngô, cà rốt,...

Với tên gọi khác là các tiền chất của vitamin A hay hợp chất pro-vitamin A thì chúng đều có thể chuyển dạng cho cơ thể hấp thu và sử dụng là retinal. Tuy nhiên quá trình chuyển đổi này diễn ra không đạt hiệu quả khi nó chỉ mang tỷ lệ hiểu quả khoảng 2 : 1.

Dạng Retinol thì thường đánh giá là một vitamin A với khả năng hoà tan trong chất béo do có đuôi hydrocarbon kéo dài trong cấu trúc phân tử của nó.

2 Tác dụng của Vitamin A

Mỗi vitamin đều mang vai trò, tác dụng thiết yếu cho hoạt động sống của cơ thể và tác dụng của Vitamin A cũng mang những điều kỳ diệu cho cơ thể chúng ta như sau:

2.1 Cải thiện khả năng thị lực

Trong số các tác dụng thì có lẽ khi nhắc đến Vitamin A người ta sẽ nghĩ ngay đến hiệu quả của nó cho đôi mắt - cửa sổ tâm hồn của chúng ta. Vậy nó hoạt động như thế nào để mang giúp đôi mắt tinh tường hơn?

Khi vào máu, Vitamin A dạng retinol sẽ biến đổi thành Retinal gặp điều kiện xúc tác là bóng tối nó tương tác với protein opsin để hình thành rhodopsin- sắc tố cảm nhạy với ánh sáng tại võng mạc, giúp mắt nhìn được hình ảnh trong môi trường hiếm sáng. Như vậy, khi thiếu Vitamin A thì lượng rhodopsin được sản sinh cũng tỷ lệ thuận theo từ đó làm cho thị lực kém về môi trường thiếu sáng và đây được coi là dấu hiệu đầu của cơ thể khi mà thiếu loại vitamin này.

Sự nguy hiểm cho chất lượng thị giác luôn rình rập khi Vitamin A thiếu hụt và nguy cơ có thể là loét giác mạc.

Một điểm nữa của Vitamin A trên thị lực là khả năng phòng ngừa thoái hóa điểm vàng nhất là ở người già vì liên quan đến dấu hiệu tuổi tác (AMD). Cho nên càng về già tại sao thị lực càng kém là như vậy.

Tuy nhiên, nếu sử dụng thừa vitamin A khoảng 25.000 IU/kg mỗi ngày cũng có thể dẫn đến các biến chứng trên mắt như quáng gà, mờ mắt hay buồn nôn, chóng mặt.

2.2 Làn da chắc khoẻ, láng mịn và căng bóng hơn

Đối với những ai chăm sóc sức đẹp và có kiến thức về mỹ phẩm thì không thể quên sự kỳ diệu mà retinoids mang lại cho làn da đúng không? Và dĩ nhiên retinoids không gì khác đó là Vitamin  A mà thôi.

Những vấn đề về da như mụn trứng cá, da thô, có nhiều nếp nhăn hay da bị tổn thương do tác nhân có trong ánh nắng mặt trời thì sử dụng Retinoids bôi tại chỗ sẽ cải thiện làn da nhanh chóng. Kỳ diệu đến vậy nhưng nếu lạm dùng sẽ dẫn đến tình trạng kích ứng trên da cho nên thật cẩn trọng khi sử dụng và chỉ nên dùng với nồng độ thấp nhất để da được làm quen trước rồi dần dần nâng nồng độ retinoids lên theo chỉ định của bác sĩ.

Một số gen khi phiên mã sẽ cần có lượng Vitamin A nhất định và cần có cho tế bào tiêu thụ để thực hiện các chức năng bình thường. Tế bào da non khi trở thành tế bào da trưởng thành không thể thiếu Vitamin A cho nên càng thấy được tầm quan trọng của Vitamin A trên sự hình thành của làn da.

Ngoài ra, Vitamin A còn có vai trò duy trì sự sống cho các mô bề mặt của phổi, ruột, bàng quang + tai trong.

2.3 Hệ thống miễn dịch hoạt động tốt hơn

Hàng rào hệ miễn dịch không thể không nhắc đến tế bào lympho B và tế bào lympho T vì khả năng giúp cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh nguy hiểm như vi khuẩn, virus,... Và dĩ nhiên là Vitamin A là một trong những chất tham gia hình thành lên hai loại tế bào miễn dịch quan trọng này. Cho nên thiếu Vitamin A đồng nghĩa với việc sự hình thành các tế bào miễn dịch lympho B và lympho T bị cản trở dẫn đến tăng nguy cơ xâm nhập vào cơ thể của các tác nhân gây bệnh, tăng sự nhiễm khuẩn, nhiễm bệnh kéo theo sự suy yếu hàng rào miễn dịch của cơ thể đi rất nhiều.

Cùng với đó, Vitamin A duy trì sự sống cho tế bào mô bề mặt phổi nên cũng giúp hoạt động đường ruột khoẻ hơn, cải thiện tình trạng hấp thu kém, thiếu chất dinh dưỡng nhất lfa ở đối tượng trẻ em và người già.

2.4 Chất chống oxy hoá mang khả năng ngăn ngừa mắc ung thư và các bệnh nguy hiểm khác

Các tiền chất của Vitamin A hay carotenoids như: beta-carotene, beta-cryptoxanthin và alpha-carotene mang trong mình đặc tính chống oxy hóa để giúp cơ thể chống lại các gốc tự do- tác nhân gây ung thư, các bệnh tim mạch, tiểu đường, nhận thức suy giảm.

Điển hình một số căn bệnh ung thư về tuyến tụy, bàng quang, cổ tử cung sẽ giảm nguy cơ mắc bổ sung đầy đủ Vitamin A nhất là Beta-carotene và lycopene.

2.5 Hỗ trợ sức khoẻ sinh sản và sự phát triển của thai nhi

Sức khoẻ sinh sản cả nam và nữ đều cần sự có mặt của Vitamin A khi mà tinh trùng và trứng phát triển và hoạt động khoẻ mạnh một phần do sự đóng góp vai trò của loại vitamin này. Khi tinh trùng và trứng khoẻ mạnh thì khả năng thụ thai sẽ cao hơn, chất lượng phôi thai cũng tốt hơn, giảm thiểu các biến chuứng cho thai nhi. Nhau thai là sự kết nối với mẹ và thai nhi đặc biệt là nuôi dưỡng sự phát triển qua từng ngày cho thai nhi toàn vẹn và Vitamin A lại có vai trò thiết yếu cho hoạt động sống của nhau thai. Như vậy, vitamin A rất cần để giúp sức khoẻ sinh sản cả hai giới khoẻ mạnh và sự phát triển đều đặn cho thai nhi.

2.6 Giúp trẻ phát triển hệ xương

Một chất trong nhóm Vitamin A là acid retinoic với vai trò tham gia và quá trình  tổng hợp những mucopolysaccarit, đây là thành phần không thể thiếu cho sự hình thành của xương và mô sụn. Như vậy, thiếu hụt Vitamin A thì hệ xương cũng ít tái tạo dẫn đến việc kém phát triển chiều cao ở trẻ em. Tuy nhiên bổ sung quá nhiều Vitamin A cũng dẫn đến tính trạng loãng xương làm tăng khả năng gãy xương.

Ngoài ra, ở trẻ em trên một số quốc gia còn sử dụng Vitamin A bổ sung sau khi trẻ mắc bệnh sởi cần được phục hồi sức khoẻ, giảm triệu chứng và tỷ lệ tử vong.

3 Thiếu Vitamin A sẽ để lại hậu quả gì?

Sự biểu hiện của cơ thể khi thiếu hụt hàm lượng Vitamin A cần thiết cho hoạt động sống rất rõ:

3.1 Thị lực suy giảm, mắt khô

Đây là dấu hiệu điển hình khi thiếu vitamin A. Sự thể hiện thông qua khả năng thị lực như mờ mắt, nhìn không rõ nhất là trong điều kiện môi trường hiếm sáng và mắt khô không còn khả năng tiết dịch mắt tạo độ trơn và ẩm ướt nhất định cho mắt.

Nếu xuất hiện dấu hiệu này mà không bổ sung Vitamin A nặng có thể dẫn dến khô mờ giác mạc với biểu hiện là các vết Bitot màu trắng ngà trên bề mặt giác mạc hay loét giác mạc, nặng nhất là mất khả năng thị lực hoàn toàn.

3.2 Làn da khô nhăn

Với vai trò tham gia cấu tạo tế bào da nên khi thiếu Vitamin A cũng là nguyên nhân khiến da bạn nhăn nheo, nhiều nếp gấp trên da, khô sạm thiếu độ đàn hồi, tuyến bã nhờn hoạt động ít, tróc vảy, da sần sùi dễ mắc một số bệnh về da như chàm, viêm da,...

3.3 Quáng gà

Biểu hiện quáng gà cũng nói lên tình trạng cơ thể đang thiếu Vitamin A nghiêm trọng.

Nếu bổ sung Vitamin A mỗi ngày (cả 2 dang tiền vitamin A và vitamin A đều có tác dụng) sẽ cải thiện tình trạng bệnh hơn rất nhiều khi đó mắt sẽ thích ứng với bóng tối lên tới hơn 50% với liệu trình điều trị trong sáu tuần liên tiếp.

3.4 Khả năng thụ thai thấp, tỷ lệ vô sinh cao

Đang có ý định có con nhưng khả năng thụ thai lại kém nên cần nghĩ đến khả năng thiếu hụt hàm lượng Vitamin A cần thiết đối với cả hai giới.

Nhu cầu về chất chống oxy hóa ở những người đàn ông vô sinh giúp cải thiện tình trạng này là rất cao theo nghiên cứu đã báo cáo và Vitamin A cũng là chất chống oxy hoá thì bổ sung loại vitamin này cũng rất cần thiết cho đối tượng trên.

Vitamin A khi thiếu hụt ở thai phụ cũng tặng khả năng sẩy thai, thai nhi kém phát triển, suy dinh dưỡng.

3.5 Vùng họng và ngực xuất hiện nhiễm trùng

Thiếu hụt Vitamin A đồng nghĩa hàng rào hệ miễn dịch suy yếu nhất là tế bào lympho B và T cho nên dấu hiệu nhiễm trùng nhất là vùng họng và ngực là điển hình. 

Nghiên cứu trên đối tượng người cao tuổi về nồng độ vitamin A có trong máu nếu cao thì nhiễm trùng đường hô hấp sẽ ít xảy ra hơn.

3.6 Vết thương hở khó lành

Sự gắn kết bề mặt da ở những vết thương hở do phẫu thuật hay chấn thương sẽ lâu liền hơn nếu thiếu Vitamin A.

Do Vitamin A khi thiếu sẽ không đủ lượng để thúc đẩy hình thành Collagen và đây là thành phần quan trọng trong liên kết bền vững của làn da. Đặc biệt sự làm lành vết thương hở của Vitamin A vẫn phát huy tác dụng khi có sự cản trở của các chất steroid trong cả dạng bôi và uống đều hữu hiệu.

Nhiều nghiên cứu chứng minh sự hình thành làn da sau thương tích của những người đàn ông lớn tuổi đã giảm được 50% bề mặt vết thương so với những người đàn ông không bôi Vitamin A tại chỗ.

3.7 Mụn trứng cá xuất hiện

Mang khả năng chống viêm và tham gia sự phát triển tế bào da non nên Vitamin A giúp điều trị tình trạng mụn trứng ca trên da và ngăn ngừa khả năng nổi mụn trứng cá.

Điều trị mụn trứng cá kết hợp sử dụng Vitamin A cả dạng bôi và uống sẽ rút ngắn thời gian mụn tồn tại và giảm tới  50% tổn thương do mụn trứng cá gây ra hậu hình thành.

4 Những nguồn cung cấp Vitamin A cho cơ thể 

4.1 Vitamin A từ nguồn nguyên liệu thực phẩm ăn uống hàng ngày

Bổ sung thực phẩm chứa Vitamin A mỗi ngày an toàn, hiệu quả giảm thiểu tình trạng thiếu hụt hàm lượng Vitamin A. Một số loại thực phẩm mang hàm lượng Vitamin A cao:

Gan và các sản phẩm chế biến từ gan: Gan bò mang hàm lượng Vitamin A khá lớn tới 6.582 microgam trong 85g gan bò. Dầu gan cá chứa  4.080mcg Vitamin A trong một muỗng canh dầu gan cá tuyết. 

Vì mang hàm lượng Vitamin A cao như vậy nếu sử dụng nhiều lần trong một tuần sẽ rất dễ dẫn đến tính trạng dư thừa nên cần thận trọng nhất là phụ nữ mang thai.

Thực phẩm có hàm lượng beta-carotene như cà rốt sống chứa tới 459mcg vitamin A mặc dù năng lượng calo chỉ có chừng 26.

Cá trích với hàm lượng 85g sẽ cung cấp Vitamin A tới 219 mcg.

Khoai lang cung cấp 1.403mcg Vitamin A trong một của khoai nướng.

Rau bina khi dùng nửa chén rau luộc cho cơ thể 573mcg vitamin A.

Đậu mắt đen cung cấp 66mcg vitamin A trong một chén đậu luộc.

Ớt chuông cho cơ thể 117mcg vitamin A với khẩu phần nửa chén ớt.

Bông cải xanh trong một khẩu phần chỉ mang 27 calo nhưng cung cấp tới 60mcg Vitamin A.

Cà chua cung cấp 126mcg Vitamin A trong một cốc nước ép.

Quả xoài cung cấp 112mcg vitamin A trong một quả tươi.

Bí ngô rất giàu Vitamin A chỉ với một miếng bánh bí ngô có thể cho cơ thể tới 488.mcg vitamin A.

Quả mơ khô chứa 63mcg vitamin A.

Dưa lưới cung cấp 270mcg Vitamin A trong một cốc nước ép.

Phô mai, sữa, sữa chua và 

Vitamin A trong nguồn thực phẩm hầu như biểu thị dạng retinol (Retinol equivalent: RE). Trong đó 1 RE = 1 microgam retinol tương đương 3,3 đơn vị quốc tế.

Nguồn sản phẩm có thành phần Vitamin A

Ngoài những thực phẩm chứa Vitamin A ra đối với nhiều trường hợp khó hay không thể hấp thu Vitamin A qua con đường này cần phải tìm đến các thuốc, sản phẩm, thực phẩm chức năng,...chứa Vitamin A. Các dạng bào chế Vitamin A đang lưu hành trên thị trường hiện nay như viên uống Vitamin A, dung dịch uống,...: 

• Viên nén Vitamin A hàm lượng 50.000 đơn vị quốc tế.
• Viên nang mềm Vitamin A hàm lượng 50.000 đơn vị quốc tế.
• Dung dịch Vitamin A uống dạng siro.
• Dung dịch Vitamin A dạng tiêm bắp.
• Kem và thuốc bôi Vitamin A.
• Thuốc nhỏ mắt Vitamin A.

(1 đơn vị quốc tế = 0,3 mcg retinol).

Dưới đây là một số thuốc, sản phẩm có thành phần Vitamin A tại nhà thuốc Central pharmacy:

5 Hướng dẫn sử dụng Vitamin A đúng cách

5.1 Chỉ định

Vitamin A được bổ sung cho trường hợp bệnh nhân mắc các triệu chứng dưới đây cả về dự phòng và điều trị: Các dấu hiệu về mắt như mỏi mắt, khô mắt, mắt mờ, thị lực suy giảm nhất là trong môi trường hiếu sáng, quáng gà.

Bổ sung Vitamin A bệnh nhân xơ gan nguyên phát nguyên nhân từ mật hoặc gan bị ứ mật mãn tính.

Bệnh lý biểu hiện trên da như mọc mụn trứng cá, viêm da, chàm, vẩy nến, loét trợt.

Vết thương hở trên da khó lành, da nhăn nheo, nhiều nếp gấp, khô sạm,...

Thai phụ thiếu Vitamin A.

Thai nhi suy dinh dưỡng do thiếu Vitamin A.

Nam, nữ vô sinh, hiếm muộn do thiếu Vitamin A.

5.2 Liều dùng

Để cơ thể không bị thiếu hụt về Vitamin A hay bổ sung Vitamin A không bị thừa cần lưu ý liều dùng tham khảo dưới đây:

Theo viện dinh dưỡng Việt Nam khuyến cáo: Hàm lượng Vitamin A cần thiết mỗi ngày cho người lớn là 600mcg tương đương 2000 đvqt và trẻ em là 400mcg tương đương 1330 đvqt.

Liều cụ thể thường dùng cho người lớn, thiếu niên như sau:

Dự phòng thiếu Vitamin A hàng ngày:

• Nam bổ sung 800 - 1000 mcg tương đương 2665 - 3330đvqt.
• Nữ bổ sung 800 mcg tương đương 2665đvqt.
• Thai phụ bổ sung 800 - 900 mcg tương đương 2665 - 3000đvqt.
• Bà mẹ đang cho con bú bổ sung 1200 - 1300 mcg tương đương 4000 - 4330đvqt.

Liều cụ thể thường dùng cho trẻ em dự phòng thiếu Vitamin A hàng ngày như sau:

• 0- 3 tuổi bổ sung 375 - 400 mcg tương đương 1250 - 1330 đvqt.
• 4 - 6 tuổi bổ sung 500 mcg tương đương 1665 đvqt.
• 7 - 10 tuổi bổ sung 700 mcg tương đương 2330 đvqt.

Đối với trường hợp dùng liều cao cách quãng để điều trị và dự phòng thiếu Vitamin A như sau:

• Dự phòng thiếu Vitamin A: Sử dụng vitamin A đường uống dạng dầu hoặc dạng nước. Tiêm bắp vitamin A dạng chế phẩm tan trong nước do dạng tan trong dau khả năng hấp thu kém. Với bệnh khô mắt để dự phòng gây mù loà liệu trình 3 - 6 tháng/lần uống 200.000 đơn vị còn trẻ < 1 tuổi uống 100.000 đơn vị.
• Ðiều trị thiếu Vitamin A: Sau chẩn đoán khô mắt do thiếu vitamin A uống luôn 200.000 đơn vị với liệu trình lặp lại liều vào ngày hôm sau và sau 2 tuần kể từ liều đầu. Nếu xảy ra biến chứng nôn mửa nhiều và tiêu chảy nặng cho tiêm bắp Vitamin A 100.000 đơn vị dạng tan trong nước. Trẻ em < 1 tuổi sử dụng 1/2 liều trên.

Thiếu vitamin A do xơ gan nguyên phát, mật hoặc gan mãn tính có ứ mật gây ra: Bổ sung Vitamin A bằng đường uống.

Bệnh về da do thiếu Vitamin A: Dạng thuốc bôi vitamin A với các bệnh trứng cá, vẩy nến; kết hợp Vitamin D điều trị da loét trợt hay bệnh da thông thường khác. 

5.3 Tác dụng phụ

Vitamin A hầu như để lại tác dụng phụ cho đối tượng trẻ con với các triệu chứng như sau: 

Triệu chứng thường gặp xuất hiện khoảng 1-2 ngày và không nguy hại sức khoẻ cho trẻ:

• Buồn nôn, ói mửa, tiêu chảy, thóp hơi phồng, trướng đầy bụng.
• Khó thở cục bộ, sưng mặt hoặc môi, , dị ứng, đau đầu, sưng đỏ, đau tấy, ngứa da.

Triệu chứng hiếm gặp:

• Bệnh tim mạch tăng nguy cơ biểu hiện.
• Phổi ứ máu, mắt nhìn mờ, xương đau nhức.
• Hệ thống miễn dịch rối loạn.
• Gan viêm thể mãn tính, sẹo ở gan.
• Ho, sốt, nứt môi, móng tay.
• Chức năng tuyến giáp suy giảm.
• Tóc rụng, gãy xương, loãng xương, sắc tố da rối loạn.
• Vàng da.

5.4 Tương tác

Khi bổ sung Vitamin A cùng các thuốc dưới đây có thể xảy ra các tương tác như sau:

Neomycin, parafin lỏng, cholestyramin làm thay đổi sự hấp thu vitamin A giảm.

Thuốc tránh thai dạng uống làm Vitamin A tăng nồng độ trong huyết tương dẫn đến sự bất lợi cho quá trình thụ thai. Cho nên sau thời gian dùng thuốc tránh thai thì cơ thể vẫn khó thụ thai vì di chứng để lại khi lỡ sử dụng đồng thời hai loại này trước đó.

Isotretinoin và Vitamin A sẽ biểu hiện triệu chứng quá liều Vitamin A. 

Như vậy, để bổ sung Vitamin A an toàn, hiệu quả cần báo cho bác sĩ những loại thuốc, thực phẩm chức năng đang sử dụng để theo dõi và xử trí biến chứng kịp thời.

5.5 Lưu ý và thận trọng

Khi đang bổ sung Vitamin A cần thận trọng khi sử dụng các thuốc, sản phẩm khác vì có thể xảy ra tương tác hoặc trong thành phần có chứa Vitamin A dẫn đến tình trạng dư thừa loại Vitamin này và xảy ra các biến chứng quá liều.

Phụ nữ đang trong thời kỳ mang thai nên thận trọng với chế phẩm tổng hợp cùng dòng như Isotretinoin ở liều lượng cao do vitamin A liều cao khoảng 10.000 đvqt/ngày sẽ rất dễ mắc nguy cơ quái thai.

Bà mẹ đang cho con bú thận trọng vì Vitamin A có trong sữa mẹ nên chỉ cần dùng  4000 - 4330đvqt vitamin A mỗi ngày.

Khi bổ sung Vitamin A hàng ngày không nên ăn gan hay sản phẩm nguồn gốc từ gan hơn một lần/ tuần.

Uống </= 1,5mg Vitamin A/ ngày từ các chất bổ sung nếu không ăn gan hay các sản phẩm nguồn gốc từ gan (kể cả dầu gan cá).

Chỉ nên sử dụng Vitamin A trung bình </= 1,5mg/ ngày từ chế độ ăn uống hàng ngày cùng chất bổ sung kết hợp mà tác hại không có khả năng gây ra.

6 Tài liệu tham khảo

Dược thư Quốc gia Việt Nam 2 (Xuất bản năm 2018). Retinol (VitaminA)   trang 1238 đến 1240, Dược thư Quốc gia Việt Nam 2. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm 2022.

Tác gải Łukasz Szymański và cộng sự ( Ngày cập nhập 11 tháng 12 năm 2020). Retinoic Acid and Its Derivatives in Skin, Pubmed. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm 2022.

Tác giả Xiaoling Ni và cộng sự (Ngày cập nhập năm 2019). The success and the challenge of all-trans retinoic acid in the treatment of cancer, Pubmed. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm 2022.