Rotavirus (Virus Rota)

1 Rotavirus là gì?

Rotavirus là tác nhân chính gây viêm dạ dày ruột nghiêm trọng ở trẻ em dưới 5 tuổi. Virus này được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1973 từ mẫu sinh thiết tá tràng và phân của bệnh nhân bị tiêu chảy cấp. Dù đã có vắc-xin phòng ngừa, mỗi năm rotavirus vẫn gây ra hơn 200.000 ca tử vong trên toàn cầu. Ở các quốc gia phát triển với chương trình tiêm chủng mở rộng, tỷ lệ nhiễm rotavirus thấp hơn so với các quốc gia đang phát triển, nơi nó vẫn là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy nguy hiểm cho trẻ nhỏ. Các triệu chứng của rotavirus bao gồm tiêu chảy nghiêm trọng, nôn ói, sốt, mệt mỏi và hiếm khi có các biểu hiện thần kinh như co giật hay viêm não. Tiêu chảy và nôn ói kéo dài có thể gây mất nước nghiêm trọng, làm giảm khả năng ăn uống, thậm chí phải nhập viện hoặc dẫn đến tử vong nếu không được xử lý kịp thời.

2 Nguyên nhân

Rotavirus là một loại virus RNA sợi đôi, được đặt tên dựa trên hình dáng "hình bánh xe" đặc trưng khi quan sát qua kính hiển vi điện tử. Loại virus này chủ yếu lây qua đường phân - miệng, ngoài ra có thể lây lan qua tay, các vật dụng vệ sinh, và hiếm gặp hơn là qua thực phẩm hoặc nước bị ô nhiễm. Trước khi vắc-xin rotavirus được sử dụng phổ biến, tỷ lệ mắc bệnh ở trẻ em tại các quốc gia thu nhập thấp và cao là tương đương nhau. Tuy nhiên, sau khi vắc-xin được triển khai, norovirus đã trở thành nguyên nhân chính gây viêm dạ dày ruột cấp do virus ở các quốc gia thu nhập cao, trong khi rotavirus vẫn là tác nhân hàng đầu gây bệnh này ở trẻ em tại các nước thu nhập thấp và trên toàn thế giới.

3 Cơ chế gây bệnh của Rotavirus

Cơ chế gây bệnh của rotavirus đã được nghiên cứu trên mô hình động vật và con người. Liều nhiễm ước tính từ 100–1000 hạt virus, chủ yếu lây qua đường phân-miệng. Virus có thể lây lan qua tay bị nhiễm bẩn, bề mặt môi trường, đồ vật, và đôi khi qua thực phẩm hoặc nước. Rotavirus tấn công các tế bào ruột trưởng thành ở đỉnh nhung mao trong ruột non, gắn vào receptor thông qua protein VP4. Các kháng thể trung hòa nhắm vào VP4 hoặc VP7 có thể ngăn cản virus xâm nhập.

Khi vào tế bào, rotavirus gây chết tế bào ruột, mất nhung mao hấp thu và tăng sinh tế bào tiết dịch. Virus làm giảm enzym hấp thu, gây rò rỉ qua liên kết chặt, dẫn đến kém hấp thu. Protein không cấu trúc NSP4 đóng vai trò như độc tố ruột, kích hoạt kênh Canxi và hệ thần kinh ruột, gây tiêu chảy tiết dịch, tăng tiết chloride và mất nước, điện giải. Enzym viền nhung mao như sucrase, isomaltase giảm, dẫn đến tích tụ đường chưa tiêu hóa, làm tăng gradient thẩm thấu và tiết dịch nhiều hơn.

Trước đây, rotavirus được cho là chỉ giới hạn ở ruột, nhưng các nghiên cứu gần đây cho thấy virus gây nhiễm toàn thân ngắn hạn ở trẻ em khỏe mạnh và động vật thí nghiệm. Ý nghĩa lâm sàng của sự lan tỏa này vẫn chưa rõ, nhưng có thể liên quan đến các biểu hiện ngoài ruột do rotavirus gây ra.

4 Triệu chứng

4.1 Triệu chứng nhiễm virus Rota ở người lớn

Thường không có triệu chứng lâm sàng hoặc chỉ bị nhẹ.

Bệnh có thể nghiêm trọng ở những người suy giảm miễn dịch và người cao tuổi.

Rotavirus là nguyên nhân quan trọng gây tiêu chảy trong bệnh viện.

4.2 Triệu chứng nhiễm virus Rota ở trẻ em

Trẻ sơ sinh thường không có triệu chứng hoặc triệu chứng nhẹ (có thể được bảo vệ bởi kháng thể từ mẹ).

Tỷ lệ mắc bệnh lâm sàng đạt đỉnh ở trẻ từ 4–23 tháng tuổi.

Trẻ có nguy cơ mắc bệnh nặng hơn nếu:

Không được bú mẹ.

Sinh non hoặc nhẹ cân khi sinh.

Trẻ em suy giảm miễn dịch nặng (thiếu hụt tế bào T hoặc B, trẻ đang chuẩn bị ghép tủy xương) có nguy cơ tiêu chảy kéo dài, bài tiết virus lâu, và thậm chí lây lan toàn thân.

Tiêu chảy do rotavirus nghiêm trọng phổ biến ở các nước đang phát triển trong năm đầu đời, đặc biệt khi trẻ đồng nhiễm với các tác nhân gây bệnh đường ruột khác.

5 Chẩn đoán Rotavirus

Rotavirus có thể được chẩn đoán qua các kỹ thuật xét nghiệm mẫu phân của trẻ bị viêm dạ dày ruột, bao gồm kính hiển vi điện tử, xét nghiệm kháng nguyên, RT-PCR, điện di gel polyacrylamide và phân lập vi-rút. 

Kính hiển vi điện tử là phương pháp chẩn đoán ban đầu, cho phép phát hiện lượng lớn vi-rút trong giai đoạn cấp tính, đặc biệt là ở trẻ em có tiêu chảy nặng. Xét nghiệm kháng nguyên, như ELISA và Xét nghiệm miễn dịch sắc ký, có độ nhạy và độ đặc hiệu cao (90-95%) và thường được sử dụng. 

RT-PCR giúp xác định kiểu gen VP7 và VP4 của rotavirus, hỗ trợ phân loại các chủng virus. Tuy nhiên, xét nghiệm rotavirus không được thực hiện thường xuyên ở trẻ em bị viêm dạ dày ruột, vì kết quả không ảnh hưởng đến phương pháp điều trị.

6 Cách điều trị Rotavirus - Phác đồ điều trị Rotavirus

6.1 Điều trị

Phương pháp điều trị nhiễm trùng rotavirus chủ yếu tập trung vào việc giảm bớt các triệu chứng và ngăn ngừa tình trạng mất nước. Trong giai đoạn đầu, Dung dịch bù nước qua đường uống có thể được sử dụng. Đối với người lớn, các thuốc như Codeine, Loperamide, diphenoxylate, hoặc Bismuth salicylate có thể được dùng để giảm tiêu chảy, nhưng cần loại trừ các nguyên nhân truyền nhiễm khác trước khi sử dụng. Trong trường hợp mất nước nghiêm trọng hoặc triệu chứng không đáp ứng với điều trị đường uống, truyền dịch tĩnh mạch và nhập viện là cần thiết.

Một nghiên cứu cho thấy globulin miễn dịch huyết thanh người uống giúp cải thiện rõ rệt tình trạng lâm sàng và giảm thời gian tiêu chảy từ 131 giờ xuống còn 76 giờ so với nhóm đối chứng. Thời gian bài tiết virus và thời gian nằm viện cũng giảm đáng kể. Ngoài ra, các liệu pháp như men vi sinh, Kẽm, hoặc Ondansetron cũng có thể hiệu quả.

Hầu hết bệnh nhân ngoại trú có thể được điều trị tại nhà, trong khi nhập viện chỉ cần thiết đối với những trường hợp mất nước nặng, nôn liên tục, rối loạn điện giải, đau bụng hoặc biến chứng khác. Thuốc chống nôn có thể hữu ích cho người lớn, nhưng không khuyến khích sử dụng ở trẻ nhỏ.

6.2 Phác đồ điều trị

Phác đồ điều trị Rotavirus được chia thành ba mức độ dựa trên tình trạng mất nước của trẻ: Phác đồ A, B, và C:

• Phác đồ A dành cho trẻ không mất nước, điều trị tại nhà bằng ORS, khuyến khích tiếp tục ăn uống và bổ sung kẽm.
• Phác đồ B áp dụng cho trẻ có mất nước, sử dụng ORS tại cơ sở y tế trong 4 giờ đầu, sau đó đánh giá lại tình trạng và tiếp tục điều trị.
• Phác đồ C được áp dụng cho trẻ mất nước nặng, yêu cầu truyền dịch qua tĩnh mạch và giám sát chặt chẽ. Các phác đồ đều nhằm phục hồi nước và muối, ngăn ngừa mất nước nghiêm trọng.

7 Phòng ngừa

Viêm dạ dày ruột do rotavirus là bệnh dễ lây lan và ảnh hưởng đến hầu hết trẻ em ở cả các quốc gia phát triển và đang phát triển. Vì vậy, chỉ dựa vào vệ sinh cơ bản là không đủ để ngăn ngừa bệnh. Một số nghiên cứu quan sát cho thấy việc cho con bú có thể giúp bảo vệ trẻ khỏi rotavirus, mặc dù một nghiên cứu chỉ ra rằng việc này có thể chỉ trì hoãn bệnh đến khi trẻ đã cai sữa. Trẻ em có thể nhiễm rotavirus nhiều lần trong hai năm đầu đời, nhưng tỷ lệ viêm dạ dày ruột nặng sẽ giảm sau mỗi lần nhiễm trùng.

Để giảm nguy cơ bệnh, vắc-xin rotavirus sống giảm độc lực đã được phát triển, giúp mô phỏng tác dụng của nhiễm trùng tự nhiên và ngăn ngừa bệnh nặng. 

Vắc-xin rotavirus tái tổ hợp giữa người và rhesus (Rotashield) đã được cấp phép tại Hoa Kỳ vào năm 1998 nhưng bị thu hồi do liên quan đến tác dụng phụ nghiêm trọng, lồng ruột. 

Sau đó, hai loại vắc-xin khác, RotaTeq và Rotarix, đã được phát triển và thử nghiệm lâm sàng cho thấy hiệu quả cao, từ 85–98%, trong việc phòng ngừa viêm dạ dày ruột nặng do rotavirus. Các vắc-xin này đã được cấp phép sử dụng và khuyến nghị bởi WHO và các tổ chức y tế quốc tế.

8 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả: Caitlin E. LeClair; Kelly A. McConnell, Rotavirus, NIH. Truy cập ngày 22 tháng 01 năm 2025.

2. Tác giả: Umesh D Parashar và cộng sự, Diagnosis, management, and prevention of rotavirus gastroenteritis in children, NIH. Truy cập ngày 22 tháng 01 năm 2025.