Quất (Fortunella japonica Thunb)

Quất được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa ho, viêm họng và giúp tăng cường tiêu hóa. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Quất.

1 Truyền thuyết về cây quất

Cách đây hơn 800 năm, vào mùa đông giá lạnh ở Thăng Long, nhà vua và hàng ngàn người dân mắc bệnh sổ mũi, hắt hơi, đau nhức. Vua Lý Thần Tông đã yêu cầu pháp sư Giới Không Thiền Sư tạo lễ đàn để giải quyết tình hình này, tuy nhiên bệnh vẫn không giảm. Các quan ngự y đã được chỉ đạo để thu thập các loại dược liệu để chế biến thuốc, sau một thời gian, chứng bệnh chỉ còn lại chứng ho dai dẳng. Nhà vua đã ban hành một chiếu để tìm kiếm bài thuốc chữa khỏi chứng ho này, và một nông dân tên Hoàng Quyết đã dùng quả quất luyện với đường phèn để làm ra một bài thuốc dân gian. Vua đã thử nghiệm thuốc và cảm thấy nó vừa chua ngọt, đắng đắng lại cay tê và thơm mùi quất. Chỉ trong hai ngày sử dụng bài thuốc, nhà vua và người dân đã hết bệnh. Từ đó, nhân dân đã bắt đầu trồng cây quất và sử dụng nó để làm thuốc chữa bệnh, mang lại hiệu quả trong việc điều trị các bệnh về đường hô hấp.

2 Giới thiệu về cây Quất và cây tắc. Quả quất là quả gì?

Quất là loài cây được biết đến với nhiều tên gọi như Tắc, Hạnh, Kim quất, tên khoa học của nó là Fortunella japonica (Thunb.) Swingle (Citrus japonica Thunb.) và thuộc họ Cam - Rutaceae.

2.1 Đặc điểm thực vật

Cây này có kích thước nhỏ từ 1-5m, có những gai trên thân và cành lá mọc sum suê. Lá mọc đơn lẻ, có hình dạng tròn hay trái xoan, có màu xanh đậm và sáng bóng. Phiến lá tròn dài hoặc trái xoan với cuống nhỏ. Chùm hoa ngắn có thể mọc ở nách lá hoặc ở đầu cành, hoa trắng có cánh dài từ 7-9mm, nhị có số lượng từ 15 đến 20. Quả nhỏ có hình cầu, màu vàng da cam bóng, rộng từ 1.5-3.5cm và có 5-6 múi. Quả có vị chua và hạt có màu xanh.

2.2 Thu hái và chế biến

Các phần của cây được sử dụng bao gồm quả (Fructus Fortunellae Japonicae), lá và vỏ.

2.3 Đặc điểm phân bố

Loài cây này được trồng ở rất nhiều vùng khí hậu khác nhau và ra hoa quả từ tháng 12 đến tháng 3 năm sau. Nó được trồng rộng rãi ở khắp các vùng miền tại Việt Nam, cũng như được tìm thấy ở Trung Quốc và Nhật Bản.

3 Thành phần hóa học

Quả chứa nhiều chất pectin, cùng với đó là Vitamin C với nồng độ khoảng 0.13-0.24mg%; nước ép quả có chứa đường và acid hữu cơ. Ngoài ra, lá non và chồi cũng chứa tinh dầu với nồng độ khoảng 0.21%.

4 Tác dụng - Công dụng của trái tắc và trái Quất

4.1 Tác dụng dược lý 

4.1.1 Giàu dinh dưỡng

Quả quất là một nguồn dinh dưỡng tuyệt vời, cung cấp vitamin C và chất xơ cho cơ thể. Một khẩu phần 100 gam (khoảng 5 quả quất) chứa nhiều dinh dưỡng quan trọng như: đạm, chất béo, Vitamin A, vitamin C, Canxi, Mangan, vitamin B, Vitamin E, Sắt, magiê, Kali, đồng và Kẽm. Hạt quất chứa một lượng nhỏ chất béo omega-3, còn vỏ quất có thể được ăn được và cung cấp một lượng nhỏ chất xơ. Quất có hàm lượng nước và chất xơ cao, giúp cơ thể cảm thấy no mà lại ít calo, phù hợp với những người muốn giảm cân hoặc kiểm soát cân nặng.

4.1.2 Giàu chất chống oxy hóa

Quả quất là nguồn cung cấp chất chống oxy hóa, chống viêm và có lợi cho sức khỏe nhờ vào nhiều hợp chất thực vật như flavonoid, phytosterol và tinh dầu. Vỏ quả quất chứa nhiều Flavonoid hơn cùi, giúp bảo vệ tim mạch và chống ung thư. Phytosterol trong quả quất giúp hạn chế hấp thụ cholesterol và giảm lượng cholesterol trong máu. Các loại tinh dầu trong quả quất, như Limonene, cũng có tác dụng chống oxy hóa. Khi ăn quả quất, các hợp chất này tương tác và cùng hoạt động để bảo vệ sức khỏe.

4.1.3 Tăng cường hệ miễn dịch

Quả quất được sử dụng trong y học dân gian của một số quốc gia châu Á để chữa cảm, ho và bệnh viêm đường hô hấp. Quả quất là một nguồn siêu vitamin C và các hợp chất thực vật khác có thể giúp tăng cường hệ thống miễn dịch của bạn. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng các hợp chất trong quả quất có thể kích hoạt tế bào sát thủ tự nhiên, giúp bảo vệ khỏi nhiễm trùng và tiêu diệt tế bào ung thư. Hợp chất beta-cryptoxanthin có trong quả quất cũng giúp kích thích các tế bào giết người tự nhiên và giảm nguy cơ mắc ung thư phổi.

4.1.4 Có thể giúp chống béo phì

Quả việt quất chứa nhiều chất dinh dưỡng và hợp chất thực vật có thể giúp giảm nguy cơ bệnh béo phì và các bệnh liên quan đến tim mạch và tiểu đường loại 2. Các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm chiết xuất từ vỏ quả việt quất trên chuột và phát hiện ra rằng nó chứa nhiều flavonoid như neocriocitin và poncirin, có thể giảm thiểu sự tăng trưởng tế bào mỡ. Một nghiên cứu trên chuột cho thấy những con chuột được cho ăn chế độ giàu chất béo cộng với chiết xuất quả việt quất tăng cân ít hơn so với nhóm chỉ được ăn chế độ giàu chất béo. Các nghiên cứu cũng cho thấy rằng chiết xuất quả việt quất giúp giảm lượng đường trong máu khi đói, tổng cholesterol, cholesterol LDL (xấu) và chất béo trung tính.

4.2 Tác dụng của quả quất theo y học cổ truyền

4.2.1 Tính vị, tác dụng

Quả quất có tính bình, vị chua, hơi ngọt và không độc. 

Quất chuyên chữa dạ dày, lá gan, tiêu khát, thông xuất hung cách, giải tửu độc, trừ ách nghịch, trừ uế khí, tiêu hoá thực tích.

4.2.2 Công dụng của quả Quất (ngọt)

Bên cạnh việc sử dụng quả quất để ăn uống, làm mứt, nấu nước và chế biến xirô, người ta còn sử dụng quả quất như một loại thuốc. Sử dụng Mứt Kim quất để chữa chứng ách nghịch, giúp tăng cường tiêu hóa và hiệu quả hơn cả Sa nhân, Rượu Kim quất cũng được sử dụng để điều trị các bệnh như tỳ vị yếu hèn, gan uất kết, đờm tích và ẩu thổ. Ngày nay, ta cũng dùng quả quất để ngậm chữa ho, viêm họng (thường kết hợp với Mật Ong hay đường phèn), và sử dụng lá và vỏ của cây quất có tác dụng tương tự như cây quýt. Mứt quất hoặc quất ngâm đường cũng được sử dụng rộng rãi vì tác dụng tốt cho sức khỏe và giúp trị ho.

5 Bài thuốc từ cây Quất

5.1 Điều trị cảm mạo

Lá quất 30g, pha với 3 bát nước, đun đến còn 1 bát, sau đó thêm đường vào pha vừa đủ. Uống nóng.

5.2 Giảm triệu chứng nôn mửa

Vỏ quất và Gừng tươi mỗi loại 9g, rang nóng, sau đó sắc uống.

5.3 Điều trị nghẹn

Vỏ quất 20g, sấy khô và nghiền thành bột, sau đó sắc với nước nóng để uống.

5.4 Điều trị ho nhiều đờm

Hấp 5 quả quất cùng với đường phèn vừa đủ trong nước, ngày uống 2 lần, liên tục trong 3 ngày.

5.5 Giảm đau và chướng bụng

An 10 quả quất tươi khi đói.

6 Tài liệu tham khảo

1. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1, tác giả Võ Văn Chi, Nhà xuất bản y học (Xuất bản năm 2021). Quất trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Marsha McCulloch, MS, RD (Đăng ngày 2 tháng 7 năm 2018). What Are Kumquats Good for and How Do You Eat Them?, PubMed. Truy cập ngày 12 tháng 04 năm 2023.