Bạch Chỉ (Angelica dahurica)

Bạch chỉ được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa cảm sốt, sổ mũi, nhức đầu, đau răng, phong thấp nhức xương. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Bạch chỉ.

1 Giới thiệu về cây Bạch chỉ

Bạch chỉ hay còn được gọi là cây bách chiểu, chỉ hương, hương bạch chỉ, đỗ nhược,... có tên khoa học là Angelica dahurica, thuộc họ Hoa tán - Apiaceae. 

Ở Việt Nam còn có cây Bạch chỉ nam, hay còn gọi là Mát đẹp, Đậu chỉ, có tên khoa học là Milletia pulchra Kurz. thuộc họ Đậu - Fabaceae. 

Phân biệt 2 loài Bạch chỉ và Bạch chỉ nam, xem tại đây.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây thảo cao từ 0,5 đến 1 mét, tuy nhiên có thể cao tới 2 mét và có tuổi thọ lâu dài. Thân cây hình trụ, rỗng, không có nhánh, có màu tím hồng phía ngoài, phần dưới của thân trơn nhẵn, phía trên gần chùm hoa có lông ngắn. Lá ở gốc to, có cuống dài, phần dưới của lá bao phủ thân cây, lá có chiếc xẻ tương đối sâu, thùy hình trứng thuôn, mép lá có răng cưa; hai mặt của lá không có lông, nhưng trên các gân lá của mặt trên có lông ngắn.

Cụm hoa tán kép mọc ở kẽ lá hoặc ở ngọn cây. Hoa của cây Bạch chỉ có kích thước nhỏ, màu trắng. Quả của cây có hình dạng bẹ, phẳng. Rễ của cây Bạch chỉ phát triển thành củ, có hình dạng giống như củ cà rốt; vỏ rễ có màu vàng nhạt, phần bên trong có màu trắng, có mùi thơm nhẹ.

Cây Bạch chỉ thường được tìm thấy trên các bờ sông và trong các khu rừng nhỏ. Ở Việt Nam, cây mọc tốt cả ở miền núi lẫn đồng bằng. Mùa hoa của cây là từ tháng 5 đến 6, và quả cây chín từ tháng 7.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Rễ, rễ củ. 

Thu hoạch vào mùa hạ khi lá bắt đầu úa vàng, đào lấy rễ củ khi trời khô ráo, tránh lấy từ cây đã ra hoa kết hạt. Sau đó, rửa nhanh, phân loại riêng các rễ củ có kích thước tương tự và xông Diêm Sinh 24 giờ trước khi phơi nắng hoặc sấy ở 40 - 50°C cho đến khi khô. Mùi của Bạch chỉ thơm hắc và vị cay hơi đắng.

Mô tả dược liệu: Dược liệu Bạch chỉ có hình dạng thuôn dần về cuối, dài khoảng 10-20 cm và đường kính phần to có thể đến 3 cm. Có màu vàng nâu nhạt trên mặt ngoài, rãnh nhăn dọc và nhiều lỗ vỏ lồi lên thành những vết sần ngang do rễ con bị cắt bỏ. Mặt cắt ngang trắng ngà với tầng sinh libe-gỗ rõ rệt, thể chất cứng và nhiều bột.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây này có nguồn gốc từ Triều Tiên, Nhật Bản và Liên Bang Nga, và được trồng rộng rãi ở Trung Quốc. Nó có khả năng thích nghi với nhiều loại sinh thái và sinh trưởng tốt nhất ở những nơi có khí hậu ẩm và mát. Cây đã được nhập khẩu vào Việt Nam và được trồng phổ biến ở nhiều tỉnh và khu vực, chẳng hạn như Sapa, Tam Đảo, Ninh Bình ở miền núi và đồng bằng Bắc bộ, cũng như vùng Tây Nguyên như Đà Lạt, Kon Tum.

2 Thành phần hóa học

Cây chứa tinh dầu và angelicotoxin 0.43%, cùng với một số dẫn xuất furocou-marin như byak angelicin, acid angelic, phellandren. Trong đó, các dẫn chất conmarin được biết đến như isoimperatorin, imperatorin, bergapten, phellopterin, oxypeucedanin, xanthotoxin. Rễ củ của cây chứa coumarin (imperatorin, isoimperatorin, scopoletin, byak-angelicin ...) và tinh dầu, và cây có mùi thơm.

2.1 Tác dụng của coumarin

Các hợp chất coumarin trong Bạch chỉ có thể làm giảm sự giải phóng histamin và ức chế sự tiết ra yếu tố hoại tử khối u-α, Interleukin (IL)-1β và IL-4. Các hợp chất này thực hiện các tác động ức chế đối với sự biểu hiện của các gen cytokine gây viêm thông qua việc ức chế hoạt hóa yếu tố hạt nhân-κB. Do đó có tác dụng chống viêm dị ứng, làm giảm dị ứng cấp tính sau phản ứng viêm mãn tính, chữa được các bệnh bao gồm: viêm mũi, hen suyễn và viêm kết mạc.

2.2 Tác dụng của tinh dầu

Các hợp chất có trọng lượng phân tử thấp, bao gồm terpenoit và các hợp chất oxy hóa của chúng, tạo thành hỗn hợp phức tạp của tinh dầu. Tinh dầu trong Bạch chỉ có tính chất sinh học đặc trưng và hương thơm, và có nhiều tác dụng dược lý như chống oxy hóa, kháng khuẩn, chống viêm, diệt côn trùng và tăng cường thẩm thấu qua da. Các ứng dụng của tinh dầu từ loài Angelica bao gồm điều trị sốt rét, bệnh phụ khoa, sốt, thiếu máu và viêm khớp.

3 Tác dụng - Công dụng của Bạch chỉ

3.1 Tác dụng dược lý 

Theo nghiên cứu, Bạch chỉ có nhiều tác dụng khác nhau như giảm đau, giãn động mạch vành, kháng khuẩn, và hưng phấn tinh thần. Tuy nhiên, liều nhỏ của Bạch chỉ có thể gây tăng huyết áp, mạch chậm và hơi thở kéo dài. Một số thành phần của Bạch chỉ như Isoimperatorin và Imperatorin được cho là có tác dụng kháng ung thư và giảm mỡ máu, cũng như ức chế enzym acetylcholinesterase.

3.2 Vị thuốc Bạch chỉ tán - Công dụng theo y học cổ truyền

Tính vị, tác dụng: Bạch chỉ dược liệu vị cay, tính bình, có nhiều tác dụng như khư phong, chỉ thống, hoạt huyết, bài nung, sinh cơ. Nó cũng có tác dụng kháng khuẩn, giảm đau và chống viêm. 

Công dụng: Bạch chỉ được sử dụng để chữa viêm xoang, cảm mạo phong hàn, nhức đầu vùng trán, ngạt mũi, chảy nước mũi do viêm xoang, đau răng, phong thấp nhức xương, bạch đới, đại tiện ra máu, chảy máu cam, mụn nhọt sưng tấy, vết thương có mủ, và viêm tuyến vú. Liều dùng là từ 4 - 12g, dạng thuốc sắc hoặc bột. Tuy nhiên, liều cao có thể gây co giật và tê liệt.

4 Bài thuốc từ cây Bạch chỉ

4.1 Chữa mụn nhọt mưng mủ 

Tác dụng của bạch chỉ với da mặt trong làm đẹp: sử dụng Bạch chỉ, Đương Quy và Tạo giác. Uống 7g sắc nước từ mỗi loại dược liệu.

4.2 Chữa viêm tuyến vú giai đoạn đầu

Sử dụng Bạch chỉ và Thổ bối mẫu. Tán 7g từ mỗi loại dược liệu thành bột và uống với rượu hai lần mỗi ngày.

4.3 Chữa hôi miệng

Sử dụng Bạch chỉ và Xuyên khung. Tán 30g từ mỗi loại dược liệu thành bột và hình thành viên bằng hạt ngô, ngậm từ 2-3 viên mỗi ngày.

Một loại thuốc được dùng để chữa nhức đầu và cảm mạo có tên là Khung chỉ, được chế biến từ hai thành phần chính là Xuyên Khung và Bạch chỉ.

5 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Bạch chỉ trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2023.
2. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Bạch chỉ trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2023.
3. Tác giả Kandhasamy Sowndhararajan và cộng sự (Đăng năm 2017). A Review of the Composition of the Essential Oils and Biological Activities of Angelica Species, PubMed. Truy cập ngày 13 tháng 02 năm 2023.
4. Tác giả Dong Li và Li Wu (Đăng tháng 07 năm 2017). A Coumarins from the roots of Angelica dahurica cause anti-allergic inflammation, PubMed. Truy cập ngày 13 tháng 02 năm 2023.