Tỳ Bà (Sơn Trà Nhật Bản, Nhót Tây - Eriobotrya japonica)

Tỳ bà được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa ho, viêm phế quản, suyễn khó thở có đờm, sốt nóng, cảm mệt, nôn, ăn uống khó tiêu, chảy máu cam. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Tỳ bà.

1 Giới thiệu về cây Tỳ bà

Cây Sơn trà Nhật Bản hay còn gọi là Tỳ bà, Nhót tây, có tên khoa học là Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl., thuộc họ Hoa hồng - Rosaceae.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây có chiều cao từ nhỏ đến trung bình, khoảng 5-6m; nhánh non có lớp lông như bông. Lá mọc đơn và thường mọc đối, dài khoảng 20-25cm, dày và cứng, mép có răng cưa, màu lục sẫm và bóng phía trên, phía dưới có lông mềm màu xám hoặc vàng nhạt. Hoa màu trắng, có mùi thơm hạnh nhân đắng, được sắp xếp thành các chùm ngắn. Quả có màu vàng cam và lông tơ, hình dáng giống như quả mận, có chiều dài khoảng 3-4cm, được sắp xếp thành các chùm và có thể ăn được khi chín, chứa từ 3-5 hạt và có vị dịu.

1.2 Thu hái và chế biến lá tỳ bà diệp

Phần của cây được sử dụng: Lá - Folium Eriobotryae, được biết đến với tên gọi lá Tỳ bà diệp. Lá có thể thu hái được quanh năm và cần được lau sạch lông trước khi phơi hoặc sấy khô.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có thể sống được dưới bóng cây, và thích hợp với đất trung tính hoặc có tính axit hơi cao. Hoa của nó nở vào tháng 9 hoặc 10 và cho quả vào tháng 4 hoặc 5. Nó được trồng để thu hoạch quả hoặc có thể được tìm thấy tự nhiên ở các tỉnh Đồng Nai, Lâm Đồng, Hà Nội, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang và TP. Hồ Chí Minh. Loài cây này cũng được tìm thấy ở nhiều quốc gia khác nhau như Thái Lan, Nhật Bản, Trung Quốc, Myanmar, Ấn Độ và Indonesia.

2 Thành phần hóa học

Từ lá của cây E. japonica đã được xác định chứa đến 164 hợp chất, bao gồm triterpenes, flavonoids, sesquiterpene glycosides, dẫn xuất megastigmane, phenylpropanoids và axit hữu cơ, cùng với 169 loại dầu dễ bay hơi. Mặc dù hơn một nửa các hợp chất này chưa được báo cáo là có hoạt tính dược lý, triterpenes và Flavonoid được coi là những hợp chất sinh học quan trọng nhất và có khả năng chống đái tháo đường, chống viêm và chống ung thư. Ngoài ra, các tác dụng sinh lý có lợi khác như tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ gan, giãn phế quản, chống ho và long đờm, và thư giãn cơ trơn khí quản, bảo vệ chống lạithiếu máu cục bộ cơ tim, cũng như cải thiện các hoạt động nhận thức. Các nghiên cứu trên động vật thí nghiệm đã sử dụng chiết xuất lá E. japonica để điều trị và không quan sát thấy bất kỳ tác dụng phụ hoặc triệu chứng nhiễm độc nào.

3 Tác dụng - Công dụng của cây Tỳ bà

3.1 Quả tỳ bà (Loquats) có tác dụng gì?

3.1.1 Giàu dinh dưỡng

Trái loquat là một nguồn dinh dưỡng quý giá đầy vitamin và khoáng chất. Một cốc (149g) loquat chứa rất ít calo, chỉ khoảng 70 calo, nhưng lại chứa đầy tinh bột (18g), đạm (1g) và chất xơ (3g). Không chỉ vậy, loquat còn chứa nhiều Vitamin A, B6 và folate, cùng với magiê, Kali và Mangan. Tuy nhiên, điểm đặc biệt của loquat chính là chất chống oxy hóa carotene, giúp ngăn ngừa sự tổn thương tế bào và tăng cường sức đề kháng. Loquat còn là nguồn Vitamin C, B1, B2, đồng, Sắt, Canxi và phốt pho.

3.1.2 Chứa hợp chất thực vật

Loquats có chứa những hợp chất tự nhiên có lợi cho sức khỏe, đặc biệt là các chất chống oxy hóa như beta carotene, giúp tăng cường hệ thống miễn dịch, giảm viêm, bảo vệ tim và mắt, cũng như giảm nguy cơ mắc ung thư đại trực tràng và phổi. Bên cạnh đó, loquats cũng giàu hợp chất phenolic có tính chống oxy hóa, giúp bảo vệ chống lại bệnh tiểu đường và tim, đồng thời giúp ngăn ngừa sự phát triển của các tế bào ung thư.

3.1.3 Có thể tăng cường sức khỏe tim mạch

Loquats là nguồn giàu vitamin và khoáng chất có lợi cho sức khỏe tim mạch. Trong đó, kali và magiê giúp cải thiện huyết áp và tình trạng động mạch. Hơn nữa, các hợp chất chống oxy hóa caroten và phenolic trong loquats có tác dụng bảo vệ sức khỏe tim mạch bằng cách giảm viêm, ngăn ngừa tổn thương tế bào và ngăn ngừa sự tích tụ mảng bám trong động mạch. Các nghiên cứu cũng cho thấy rằng ăn nhiều thực phẩm giàu caroten có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim.

3.1.4 Có thể có đặc tính chống ung thư 

Loquat là một loại trái cây giàu hợp chất chống ung thư, đặc biệt là trong vỏ, lá và hạt của quả. Loquat cũng chứa carotenoids và hợp chất phenolic có khả năng ngăn ngừa ung thư. Nghiên cứu trên ống nghiệm và động vật đã chứng minh tác dụng chống ung thư của beta carotene và axit chlorogenic có trong loquat. Bên cạnh đó, nghiên cứu trên con người cũng cho thấy rằng việc tiêu thụ nhiều loại trái cây, trong đó có loquat, có thể giảm nguy cơ mắc bệnh ung thư.

3.1.5 Có thể cải thiện sức khỏe trao đổi chất

Cây loquat có khả năng hỗ trợ sức khỏe trao đổi chất bằng cách hạ thấp mức đường và chất béo trung tính trong máu, cũng như Insulin. Trong y học cổ truyền Trung Quốc, các bộ phận khác nhau của cây loquat đã được sử dụng để điều trị các vấn đề về trao đổi chất, như bệnh đường máu cao. Nghiên cứu trên động vật đã chứng minh rằng chiết xuất từ lá và hạt loquat có thể làm giảm mức đường trong máu.

3.1.6 Có thể cung cấp các đặc tính chống viêm

Cây loquat là loại quả có tác dụng chống viêm và có ảnh hưởng tích cực đến nhiều tình trạng sức khỏe như bệnh tim, bệnh não và tiểu đường. Các nghiên cứu trên động vật và trong ống nghiệm đã chứng minh rằng loquat có khả năng tăng cường mức protein chống viêm và giảm đáng kể mức độ của các protein gây viêm. Bên cạnh đó, việc bổ sung chiết xuất từ cây loquat cũng giúp giảm tình trạng viêm tổng thể và giảm độc tố trong gan. Loquat chứa nhiều chất chống oxy hóa, vitamin và khoáng chất giúp tăng cường tác dụng chống viêm.

3.1.7 Đa năng và hảo hạng

Cây loquat được trồng chủ yếu trong môi trường nhiệt đới và bạn có thể mua chúng từ các tiểu thương địa phương hoặc cửa hàng tạp hóa. Với hương vị ngọt chua và mùi cam quýt đặc trưng, bạn nên chọn loquat chín mọng để tránh vị chua và tiêu thụ nhanh chóng để tránh hỏng. Loquat có thể được sử dụng trong nhiều món ăn khác nhau như ăn sống, trộn vào salad, hầm, nướng, làm mứt, thạch hay pha chế sinh tố. Bạn có thể bảo quản loquat bằng cách làm lạnh trong vòng 2 tuần, đóng hộp hoặc đông lạnh để kéo dài thời gian sử dụng. Để tạo ra món ăn ngon miệng, loquat cũng có thể kết hợp với các loại rau thơm, cà chua và ớt tươi để làm món salsa hoặc chế biến thành các món ăn độc đáo khác.

3.2 Vị thuốc cây Tỳ bà diệp - Công dụng theo y học cổ truyền

3.2.1 Tính vị, tác dụng

Tỳ bà diệp có vị đắng và tính hơi hàn; có tác dụng giáng nghịch chỉ ẩu và thanh phế chỉ khái. Trong khi đó, quả có công dụng làm dịu.

3.2.2 Công dụng của cây Tỳ bà

Quả của cây này giống như quả táo hoặc quả nhót và có thể dùng để chế biến rượu. Ở Ấn Độ, người ta sử dụng quả để giảm đau dạ dày và cảm giác khát, cũng như trị nôn. Hoa của cây được dùng để trị ho và làm thông đường thở. Lá có thể được sử dụng để chữa ho, viêm phế quản mạn tính, suyễn khó thở có đờm, sốt nóng, cảm mệt, nôn mửa nhất là khi có thai nôn khan, miệng khát, ăn uống khó tiêu, chảy máu cam. Ở Ấn Độ, nước sắc lá dùng để trị tình trạng tiêu chảy. Liều dùng thường là 10-20g, dạng thuốc sắc hoặc cao nước. Ngoài ra, nước ép lá có thể được dùng để rửa vết thương.

Lá khô của loại cây này được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền để điều trị nhiều bệnh, bao gồm ho do viêm phổi, khó thở do hen suyễn, buồn nôn do rối loạn dạ dày, bồn chồn và khát nước. Ngoài ra, lá còn được sử dụng để điều trị đau dạ dày, loét, viêm phế quản mãn tính, ung thư và bệnh đái tháo đường trong y học dân gian.

4 Bài thuốc từ cây, lá Tỳ bà diệp

4.1 Để chữa chảy máu cam

Có thể sử dụng Tỳ bà diệp. Các lá của cây Tỳ bà diệp có thể được sao vàng, tán nhỏ, sau đó uống 2 lần mỗi ngày, mỗi lần 4g.

4.2 Chữa rêu lưỡi vàng, miệng đắng, họng khô ráo, ho và đờm vàng đặc

Lá tỳ bà 12g, sa sâm 12g, vỏ rễ dâu 12g, quả dành dành 12g, Hoàng Liên 8g, hoàng bá 8g, Cam Thảo 4g. Bài thuốc này có thể sắc uống và sử dụng.

4.3 Chữa ho do cảm lạnh

Lá tỳ bà 20g và Tía Tô 20g. Bài thuốc này có thể sắc uống và được sử dụng để chữa ho do cảm lạnh.

4.4 Chữa ho lâu ngày không khỏi và viêm phế quản mạn tính

Lá tỳ bà 1.000g và Mật Ong 500g. Để chuẩn bị bài thuốc này, bạn cần đun lá tỳ bà với 4.000ml nước, bỏ bã và cô đặc. Sau đó, thêm mật ong và cô lại cho đến khi chỉ còn 2.000g, sau đó cho vào lọ. Bài thuốc này có thể uống 3 lần mỗi ngày, mỗi lần 1 chén nhỏ (30ml) và được sử dụng để chữa ho lâu ngày không khỏi và viêm phế quản mạn tính.

5 Tài liệu tham khảo

1. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1, tác giả Võ Văn Chi, Nhà xuất bản y học (Xuất bản năm 2021). Tỳ bà trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Jillian Kubala, MS, RD (Đăng ngày 18 tháng 10 năm 2019). 7 Surprising Benefits of Loquats, ScienceDirect. Truy cập ngày 15 tháng 04 năm 2023.