Trinh Nữ (Xấu hổ - Mimosa pudica)

Trinh nữ được sử dụng rộng rãi bởi công dụng an thần, chống viêm, hạ huyết áp. Vậy, vị thuốc này có tác dụng gì? Và sử dụng Trinh nữ thế nào mang lại hiệu quả tối ưu nhất? Mời quý bạn đọc tìm hiểu trong bài viết sau đây. 

1 Giới thiệu về cây Trinh nữ

Trinh nữ còn có tên gọi khác là Mắc cỡ, Xấu hổ, mọc ở ven đường, bãi cỏ, bờ đê, các bãi hoang, trên đất khô cằn, chịu úng kém.

Tên khoa học của Trinh nữ là Mimosa pudica L., thuộc họ Đậu (Fabaceae). Dưới đây là hình ảnh cây Xấu hổ.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây nhỏ, phân nhánh nhiều, có gai hình móc, mọc thành bụi lớn, cao 30-40cm. Thân cành lòa xòa, uốn éo, có lôgn. Lá kép lông chim chẵn hai lần, mọc so le, có cuống dài, những cuống phụ xếp như hình chân vịt, khẽ đụng vào là cụp lại. Mỗi lá mang 15-20 đôi lá chét. Hoa màu tím đỏ, nhỏ, tập hợp thành hình đầu, có cuống chung dài, ở nách lá. Đài nhỏ hình đấu; tràng 4 cánh dính nhau ở nửa dưới; nhị 4, rất mảnh; bầu 4 noãn. Cụm hoa hình ngôi sao, quả thắt lại giữa các hạt, có nhiều lông cứng. Ra hoa tháng 6-10, ra quả tháng 10 đến tháng 1 năm sau.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Toàn cây, thường gọi là Hàm tu thảo.

Cành lá thu hái vào mùa khô, dùng tươi hay phơi khô. Rễ đào quanh năm, rửa sạch, thái mỏng, phơi khô.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới châu Mỹ, hiện có ở khắp các nước nhiệt đới khác. Tại Việt Nam, cây có ở khắp nơi từ bắc vào nam.

1.4 Cơ chế cụp của lá

Người ta đưa ra giả thuyết rằng sự gấp nếp nhanh chóng này ngăn cản động vật ăn cỏ và côn trùng ăn cây bằng cách làm cho cây có vẻ nhỏ hơn, đồng thời để lộ các gai nhọn trên thân cây. Cây cũng cụp lại vào ban đêm và khi nó tiếp xúc với các yếu tố phi sinh học như nhiệt độ quá cao và mưa, để bảo vệ cây khỏi bị hư hại hoặc khô hạn. Vì vậy, cây còn được gọi là cây Xấu hổ.

Những chiếc lá của Trinh nữ đạt được sự gấp nếp nhanh chóng này nhờ sự thay đổi áp suất turgor. Áp suất Turgor là lượng áp suất nước trong tế bào đẩy lên thành tế bào. Khi có nhiều nước đẩy vào thành tế bào, áp suất trương nở cao và tế bào cứng lại. Khi nước di chuyển ra khỏi tế bào, áp suất turgor giảm và tế bào trở nên mềm. Sự di chuyển của nước vào và ra khỏi tế bào được gọi là thẩm thấu. Sự thẩm thấu xảy ra khi có nồng độ không bằng nhau của các chất hòa tan, chẳng hạn như các ion natri hoặc kali, ở hai bên của màng, trong trường hợp này là thành tế bào. Nước sẽ chảy từ Dung dịch có nồng độ chất tan cao hơn sang nồng độ thấp hơn cho đến khi đạt được trạng thái cân bằng giữa hai bên.

Khi chạm vào lá Trinh nữ, sẽ có sự thay đổi về gradient nồng độ của các ion Kali và clorua trong hai loại tế bào, tế bào uốn và tế bào duỗi, trong rễ của cây. Pulvinus là khu vực "giống như bản lề" của cây nơi lá non nối với gân giữa và gân giữa nối với thân. Nước được dẫn từ các tế bào cơ duỗi, nằm ở phía trên, đến các tế bào cơ gấp, nằm ở phía dưới của xương chậu. Sự thay đổi nồng độ của các Ion Kali và clorua làm cho nước chảy ra khỏi các tế bào cơ duỗi và chúng trở nên mềm, trong khi nước chảy vào các tế bào cơ gấp khiến chúng trở nên trương. Điều này làm cho các lá gấp lại và gân giữa rủ xuống khỏi thân.

Quá trình gấp mất từ ​​4-5 giây. Sau khi gấp xong, việc mở có thể mất từ ​​vài chục giây đến 10 phút. Người ta tin rằng thời gian mở ra là kết quả của sự điều chỉnh hành vi mà thực vật tạo ra theo thời gian để đáp ứng với các loại kích thích khác nhau. Động vật ăn cỏ thích lá cây non, mềm hơn. Khi các lá non của cây nhạy cảm tiếp xúc nhiều lần với các tác nhân kích thích không gây hại, các lá non luôn gấp lại hoàn toàn, nhưng theo thời gian, chúng giảm thời gian mở ra. Ngược lại, những chiếc lá già hơn chỉ gập lại một phần trong khi duy trì thời gian mở lại tương tự. Điều này cho thấy cây có thể điều chỉnh hành vi của nó để tối ưu hóa khả năng bảo vệ, sản xuất năng lượng (quang hợp) và tiêu hao năng lượng (gấp và mở).

2 Thành phần hóa học

Hiệu quả điều trị của thực vật, hóa chất thực vật là các hợp chất có hoạt tính dược lý và nó có chứa alkaloid, glycoside, flavonoid và tannis. Hạt của Trinh nữ cho ra một vật liệu có thể hydro hóa, glucurono xylan polysacarit. Trinh nữ cũng là một nguồn axit jasmonic và axit abscisic quý giá. Flavonoid tạo thành một nhóm chính của các hợp chất phenolic trong thực vật. 

Trinh nữ chứa alkolid độc có tác dụng chống co thắt, sốt rét, giảm đau và lợi tiểu. Người ta cũng có thể xác định được chất chiết xuất từ lá cây giống như chất adrenaline. Cây cũng chứa một loại chất kiềm đã được phát hiện là có tác dụng chống phân hủy tế bào và apoptotic mạnh. Crocetin dimethyl Easter có mặt khi được chiết xuất từ cây. Rễ chứa tanin và hạt của cây này chứa chất nhầy bao gồm d-xylose và axit d-glucuronic. Dịch chiết cây Trinh nữ chứa dầu béo màu vàng xanh. Cây được báo cáo là có chứa tubuiline và một loại phytochrometurgorines mới được phát hiện là có hoạt tính trong cây. 

Các hóa chất thực vật chính trong cây bao gồm: 7,8,3’,4’-tetrahydroxyl-6-C-beta-D-glucopyrano-sylflavone; 5,7,3',4'-tetrahydroxyl-6-C-beta-D-glucopyranosyl flavones; Mimosine; Tyrosine; Mimosinamine; Mimosinicacid.

== >> Mời bạn đọc tham khảo vị thuốc cùng công dụng: Cây Vông nem - Dược liệu dưỡng tâm an thần, trị mất ngủ hiệu quả

3 Tác dụng - Công dụng của Trinh nữ

3.1 Tác dụng dược lý

Chữa lành vết thương: Nước sắc từ rễ thể hiện hoạt tính chữa lành vết thương đáng kể trên mô hình chuột. Dịch chiết bằng metanol thể hiện hoạt tính chữa lành vết thương tốt có lẽ là do các thành phần phenol.

Bảo vệ thần kinh: Bao gồm chống trầm cảm, chống co giật và tái tạo dây thần kinh tọa.

Lợi tiểu: Nước sắc lá có thể phối hợp như thuốc lợi tiểu trung bình với bất kỳ thuốc lợi tiểu tổng hợp hiện đại nào gây mất K +.

Ức chế sinh sản: Chiết xuất rễ của Trinh nữ có tác dụng ức chế sinh sản do kéo dài chu kỳ động dục và làm rối loạn tiết hormone tuyến sinh dục ở chuột nhắt bạch tạng. 

Kháng khuẩn: Chiết xuất toàn bộ cây Trinh nữ có hoạt tính kháng khuẩn tốt trong phạm vi 7–18 mm chống lại các mầm bệnh được sử dụng, bao gồm: Escherichia coli, Staphylococcus aureus, S.albus, Proteus vulgaris, Salmonella typhi, S.paratyphi A, S.paratyphi B, Shigella flexneri, Klebsiella pneumonia và Pseudomonas aeruginosa.

Kháng nấm: Dịch chiết metanol có tán dụng chống lại Aspergillus fumigates thông qua xét nghiệm khuếch tán giếng.

Chống độc gan và chống oxy hóa: Sử dụng đồng thời dịch chiết lá Trinh nữ cùng với độc tố Ethanol ở chuột cho thấy sự bảo vệ đáng kể chống lại stress oxy hóa do độc tố gây ra và tổn thương gan, bằng chứng là sự gia tăng đáng kể trong các hoạt động chống oxy hóa. 

Kích thích tình dục: Chiết xuất etanolic của rễ Trinh nữ đã tạo ra sự gia tăng đáng kể và bền vững trong hoạt động kích thích tình dục của những con chuột đực bình thường mà không có bất kỳ tác dụng phụ nào.

== >> Mời bạn xem thêm dược liệu: Cây Xuyên khung - Vị thuốc bổ tăng cường lưu thông máu

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

Trinh nữ có tính hơi hàn, vị ngọt, se, có rất ít độc, có tác dụng an thần, dịu cơn đau, long đờm, chống ho, hạ nhiệt, tiêu viêm, hạ sốt, lợi tiểu.

Cây Xấu hổ trị bệnh gì? Trong đông y, Trinh nữ được dùng trong trị suy nhược thần kinh, mất ngủ; viêm phế quản; viêm kết mạc cấp; viêm gan, viêm ruột non; sỏi niệu; phong thấp tê bại; huyết áp cao.

4 Cách dùng và bài thuốc từ cây Trinh nữ

4.1 Cách dùng

Liều dùng 15-25g dạng thuốc sắc. Không dùng cho bà bầu. Dùng ngoài trị chấn thương, viêm mủ da; lấy cây tươi giã đắp. 

Uống nước cây Xấu hổ có tác dụng gì? Cây Trinh nữ chặt nhỏ, phơi khô, sao vàng, sắc uống hàng ngày 20-30g thay trà chữa nhức mỏi, sưng phù. Vỏ rễ tươi giã, ép lấy nước, làm ngọt rồi uống ngày 3 lần, mỗi lần 2 thìa canh, trong 1 tuần chữa khí hư.

Rễ cây uống trị sốt rét, kinh nguyệt khó khăn, hen suyễn, gây nôn. Hạt trị hen suyễn và gây nôn.

Tác hại của cây Xấu hổ: Theo y học cổ truyền, Trinh nữ có tác dụng gây mê, tê, không dùng liều cao. Theo y học hiện đại, cây chứa chất độc là mimosin, thử nghiệm trên chuột nhắt trắng gây rụng lông ở nồng độ 0,5%, gây chết ở nồng độ 1% sau 4 tuần.

4.2 Bài thuốc

4.2.1 Chữa suy nhược thần kinh, mất ngủ

Nguyên liệu: Cây Trinh nữ 15g hoặc lá 6-12g, dùng riêng hoặc kết hợp với Cúc bạc đầu 15g, Chua me đất 30g.

Cách làm: Sắc uống hàng ngày vào buổi tối.

4.2.2 Chữa viêm phế quản mạn tính

Nguyên liệu: Cây Trinh nữ 30g, rễ lá Cẩm 16g.

Cách làm: Sắc uống chia 2 lần trong ngày.

4.2.3 Chữa thấp khớp, đau lưng, nhức xương

Bài 1: Rễ Trinh nữ rang lên, tẩm rượu rồi sao vàng 20-30g sắc uống, dùng riêng hoặc kết hợp với rễ Cúc tần và rễ Bưởi bụng mỗi vị 20g, rễ Đinh Lăng, Cam Thảo dây mỗi vị 10g, sắc uống.

Bài 2: Rễ Trinh nữ 10g, thân lá Cối xay, Rau muống biển, Lạc Tiên, rễ Cỏ xước, Lá Lốt mỗi vị 3g. Tất cả phơi khô, thái nhỏ, hãm hoặc sắc uống.

Bài 3: Trinh nữ, Hy Thiêm, Tầm xong, Dây Đau Xương, Thiên niên kiện, Thổ Phục Linh, Tục Đoạn, Kê Huyết Đằng, Dây gắm mỗi vị 12g. Sắc uống.

4.2.4 Chữa cao huyết áp

Nguyên liệu: Cây Trinh nữ, Trắc bách diệp, Bông sứ cùi, Câu đằng, Đỗ Trọng, lá Vông Nem, hạt Muồng ngủ, Kiến cò mỗi vị 6g, Hà Thủ Ô, Tang Ký Sinh mỗi vị 8g, Địa Long 4g.

Cách làm: Sắc uống hoặc tán bột, luyện viên uống mỗi ngày 20-30g.

4.2.5 Chữa đầy bụng khó tiêu

Nguyên liệu: Lá và cành Trinh nữ, Bạch Thược, mạch nha mỗi vị 16g, thần khúc 12g. 

Cách làm: Sắc lấy nước chia 2 lần uống trong ngày, dùng 3-5 ngày.

4.2.6 Hỗ trợ bệnh động kinh

Nguyên liệu: Rễ, thân, lá Trinh nữ phơi khô 20g, Câu Đằng 10g. 

Cách làm: Sắc uống mỗi ngày, chú ý không sắc kỹ câu đằng.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Hafsa Ahmad và cộng sự (Đăng vào năm 2012). Mimosa pudica L. (Laajvanti): An overview, NCBI. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2023.  

2. Tác giả Võ Văn Chi (Xuất bản năm 2021). Trinh nữ trang 1080-1081, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 2. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2023.