Thiên trúc hoàng (Concretio silicea Bambusa)

1 Giới thiệu

Thiên trúc hoàng, còn gọi là trúc hoàng phân, phần nứa hay trúc cao, là một loại chất cặn đặc biệt hình thành bên trong các đốt của một số loài nứa mọc tại Việt Nam. Theo danh pháp khoa học, dược liệu này được biết đến với tên Concretio silicea Bambusa hoặc Tabashir.

Hiện tượng hình thành thiên trúc hoàng xảy ra khi một số cây nứa mắc bệnh, khiến dịch tiết bên trong thân cây bị tích tụ và kết tinh lại thành dạng cặn. Tuy nhiên, danh tính chính xác của các loài nứa tạo ra dược liệu này vẫn chưa được xác định rõ, do các cây này rất hiếm khi ra hoa hoặc kết quả, điều kiện cần để phân loại thực vật một cách chính xác.

Một số nhà nghiên cứu từng đưa ra giả thuyết rằng loài nứa liên quan có thể là Arundinaria racemosa Munro hoặc Bambusa arundinacea Retz, theo tài liệu của A. Pételot công bố năm 1954. Trong khi đó, theo tài liệu y dược Trung Quốc (Dược tài học, 1960), các loài nứa có khả năng tạo thiên trúc hoàng lại là Phyllotachys reticulata C. Koch hay Phyllostachys nigra Munro biến thể henonis Makino, đều thuộc họ Lúa (Poaceae, còn gọi là Gramineae).

Vì vậy, vấn đề xác định chính xác loài thực vật sinh ra thiên trúc hoàng vẫn cần tiếp tục được làm rõ thông qua các nghiên cứu thực vật học. Mặc dù vậy, hiện nay thiên trúc hoàng vẫn được thu hái tại Việt Nam để sử dụng trong nước và xuất khẩu, chủ yếu là sang thị trường Trung Quốc.

1.1 Cách thu hái và chế biến thiên trúc hoàng

Thiên trúc hoàng có thể được tìm thấy quanh năm, nhưng thường xuất hiện nhiều hơn vào mùa thu và mùa đông. Lý do là vì vào thời điểm này, nước bên trong các đốt cây nứa sẽ dần ngưng tụ lại thành từng mảng cặn.

Người dân thường thu gom thiên trúc hoàng trong quá trình đốt nương làm rẫy. Khi các cây nứa bị cháy, nếu may mắn sẽ thấy thiên trúc hoàng lắng lại ở bên trong các đốt cây đã bị đốt. Lúc này, chỉ cần lấy ra, làm sạch rồi đem phơi khô là có thể dùng được.

Tuy nhiên, nếu đốt quá mạnh và nhiệt độ quá cao, thiên trúc hoàng sẽ bị biến màu thành xanh xám hoặc đen xám, điều này sẽ làm chất lượng sẽ giảm đi đáng kể. Nếu bị lẫn với đất cát thì lại càng kém hơn. Loại tốt nhất là những cục thiên trúc hoàng có màu trắng ngà, sạch và nguyên vẹn.

Về kích thước, thiên trúc hoàng rất đa dạng: có thể to bằng hạt ngô (1-1,5cm), hoặc nhỏ như hạt bụi (1-2mm). Khi cầm lên sẽ thấy nhẹ, dễ vỡ vụn. Nếm thử thì dính nhẹ vào lưỡi, không có mùi vị gì rõ rệt.

1.2 Khu vực phân bố

Thiên trúc hoàng có mặt ở nhiều vùng rừng núi của Việt Nam. Hiện nay, nước ta là một trong những quốc gia có sản lượng thiên trúc hoàng xuất khẩu sang Trung Quốc. Bên cạnh Việt Nam, theo tài liệu Dược tài học, Trung Quốc còn nhập loại dược liệu này từ Ấn Độ và Indonesia.

2 Thành phần hóa học

Phân tích thành phần cho thấy thiên trúc hoàng chứa chủ yếu là chất silic (chiếm khoảng 90,5%). Ngoài ra còn có các khoáng chất khác như Kali hydroxit (1,1%), nhôm oxit (0,9%), Sắt oxit (0,9%), và một lượng nhỏ Canxi cacbonat.

Tổng cộng có 25 nguyên tố được phát hiện trong Thiên trúc hoàng, bao gồm boron (B), natri (Na), Magie (Mg), nhôm (Al), kali (K), canxi (Ca), scandium (Sc), vanadi (V), Crom (Cr), Mangan (Mn), sắt (Fe), coban (Co), niken (Ni), đồng (Cu), Kẽm (Zn), gali (Ga), asen (As), selen (Se), zirconi (Zr), molypden (Mo), cadmium (Cd), indium (In), bari (Ba), plumbum (Pb) và Bismuth (Bi), trong đó có 13 nguyên tố là định lượng. Nghiên cứu này phân tích các nguyên tố và hàm lượng của chúng trong các lô mẫu Thiên trúc hoàng khác nhau, nhằm mục đích cung cấp hỗ trợ lý thuyết để khám phá cơ sở vật chất dược động học và cơ chế của Bambusae Concretio Silicea và đặt nền tảng cho việc đánh giá chất lượng, ứng dụng an toàn, phát triển và sử dụng tài nguyên Thiên trúc hoàng.

3 Tác dụng dược lý

Hiện tại, chưa có công trình nghiên cứu khoa học hiện đại nào công bố cụ thể về tác dụng dược lý của thiên trúc hoàng. Các thông tin về công dụng chủ yếu dựa trên kinh nghiệm dân gian và y học cổ truyền.

4 Công dụng và cách dùng

Thiên trúc hoàng từ lâu đã được dân gian sử dụng như một vị thuốc quý, đặc biệt hiệu quả trong các trường hợp trẻ nhỏ bị co giật, động kinh hay sốt cao dẫn đến mê sảng. Ở người lớn, dược liệu này thường được dùng để giúp an thần, trị cảm sốt nặng, mê man, hoặc các chứng “cấm khẩu” (mất tiếng đột ngột do cảm nhiệt, trúng phong). Ngoài ra, thiên trúc hoàng còn được biết đến với tác dụng làm dịu cơn ho và tiêu đờm.

Về liều lượng:

• Nếu dùng dưới dạng thuốc sắc, mỗi ngày có thể dùng từ 3 đến 9 gam.
• Nếu dùng dạng bột, chỉ cần từ 1 đến 3 gam là đủ.

Theo y học cổ truyền, thiên trúc hoàng có vị ngọt, tính mát lạnh (hàn), quy vào kinh tâm, tức là ảnh hưởng chủ yếu đến hệ thần kinh và tim mạch. Vị thuốc này có tác dụng chính là thanh nhiệt, trừ đờm, làm dịu tâm trí và giảm kích động thần kinh.

Thường dùng để điều trị các chứng bệnh như:

• Trúng phong dẫn đến mất tiếng (cấm khẩu).
• Sốt cao gây mê sảng.
• Trẻ nhỏ co giật do nhiệt.

Tuy nhiên, cần lưu ý: người không bị thực nhiệt (tức là cơ thể không bị nóng trong hoặc tích tụ nhiệt độc) thì không nên dùng thiên trúc hoàng, vì thuốc có tính hàn dễ làm tổn hại dương khí nếu dùng sai.

5 Bài thuốc có dùng thiên trúc hoàng

Dưới đây là một bài thuốc cổ truyền có sử dụng thiên trúc hoàng, được ghi lại trong y thư của danh y Diệp Quyết Tuyền, dùng để hỗ trợ điều trị các bệnh lý liên quan đến thần kinh và não bộ, như co giật, động kinh, rối loạn thần kinh trung ương.

Thành phần bài thuốc:

• Thiên trúc hoàng: 2 gam
• Ngưu hoàng: 1 gam
• Chu sa: 0,3 gam
• Tất cả các vị thuốc được nghiền mịn thành bột và trộn đều.

Cách dùng:

• Mỗi ngày uống 3 gam, chia làm 3 lần, mỗi lần 1 gam. Nên dùng với nước ấm sau bữa ăn.

Lưu ý:

• Trẻ em dùng liều bằng một nửa hoặc ít hơn, tùy theo độ tuổi và thể trạng.
• Cần tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng, đặc biệt là khi sử dụng các dược liệu có tính hàn mạnh hoặc độc tính tiềm ẩn như chu sa.

6 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Tất Lợi. Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam. Thiên trúc hoàng, trang 800801. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả ChunXia Yu và cộng sự (Ngày đăng tháng 10 năm 2024). [Analysis of inorganic elements in Bambusae Concretio Silicea based on inductively coupled plasma mass spectrometry], PubMed. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2025.
3. Tác giả Yueying Zhao và cộng sự (Ngày đăng tháng 5 năm 2024). Chemical components with antibacterial properties found in sanchen powder from traditional Tibetan medicine, PubMed. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2025.