Sen (Nelumbo nucifera Gaerth)

Sen được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa mất ngủ, cơ thể suy nhược, tiêu chảy, có tác dụng cầm máu. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Sen.

1 Giới thiệu về cây hoa Sen họ Sen

Cây Sen có tên khoa học là Nelumbo nucifera Gaerth., còn được gọi là Liên, Kim liên, thuộc họ Sen (Nelumbonaceae).

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây có thân hình trụ (ngó sen), thường mọc ở đầm lầy. Lá của cây có cuống dài hình trụ, mọc từ thân ngầm và có nhiều gai. Phiến lá to, có đường kính từ 30 - 60 cm và hình tròn. Lá mọc vươn lên trên mặt nước và có màu xanh hơi bạc. Gân lá nổi rõ ở mặt dưới. Cây Sen có hoa đơn, to mọc từ thân và vươn lên trên mặt nước. Cánh hoa có màu hồng, đỏ hoặc trắng. Nhị cây Sen có nhiều tua và những lá noãn rời nằm trong một đế chung tụ hình nón ngược được gọi là gương Sen. Quả của cây nằm trong gương Sen, trong hạt có lá mầm và chồi mầm được gọi là tâm Sen.

1.2 Thu hái và chế biến

Các phần của Sen được sử dụng trong y học bao gồm: Ngó Sen (Nodus Nelumbinis rhizomatis), Tâm Sen (Plumula Nelumbinis), Lá Sen (Folium Nelumbinis), Tua Nhị Sen (Stamen Nelumbinis), Gương Sen, Hạt (Semen Nelumbinis).

Tâm của hạt sen có kích thước khoảng 0,1 cm rộng và 1 cm dài. Phần trên của tâm sen có màu xanh lục đậm, bao gồm 4 lá non gấp lại về phía trong. Phần dưới của tâm sen bao gồm thân mầm và rễ có hình dạng trụ và màu vàng nhạt. Khi cắt ngang, tâm sen có nhiều lỗ trống.

Hạt Sen có kích thước dao động từ 0,9 cm đến 1,1 cm đường kính và 1,1 cm đến 1,3 cm chiều dài, có hình dạng giống như trái xoan. Bên ngoài của hạt có một lớp màng có nhiều đường vân dọc, mỏng và màu nâu, trên đó. Phần đầu của hạt có một núm màu nâu đậm. Khi lột bỏ lớp  màng ngoài, ta thấy hai lá mầm đều nhau được xếp lên nhau, màu trắng ngà, bên trên là chồi mầm màu xanh lục. Có hai đường rãnh dọc đối xứng với nhau ở giữa hai lá mầm.

1.3 Đặc điểm phân bố

Loài Sen, hay còn gọi là Liên, có nguồn gốc từ Đông Á và Bắc Úc và được trồng từ hơn 3000 năm trước đây. Sen không chỉ là thực phẩm, mà còn được sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo và văn hóa, cũng như làm thuốc và mỹ phẩm. Trong lịch sử, người Ai Cập tôn thờ Sen và quan trọng đối với họ là hoa, quả và đài hoa của loài cây này. Sen có thể trồng hoang hoặc được trồng trọt và được thu hoạch quanh năm. Tất cả các bộ phận của Sen đều có tác dụng chữa bệnh và cây cũng được sử dụng làm cảnh.

2 Ý nghĩa hoa sen

Hoa sen là loài hoa được xem như biểu tượng của sự thanh cao và bất khuất của con người trước mọi khó khăn. Loài hoa này đã trở thành một phần không thể thiếu của đời sống người Việt Nam và được khắc họa trong nhiều tác phẩm văn học, âm nhạc, hội họa và kiến trúc. Với tầm quan trọng đó, hoa sen đã được chọn làm quốc hoa của Việt Nam, thể hiện sự tự hào và tình yêu đất nước của người Việt.

3 Các loại hoa sen

Có hai loại chính của hoa sen là sen đơn và sen kép. Hoa sen kép có đến 100 cánh hoa nhỏ xếp chồng lên nhau, có mùi thơm đặc trưng và hạt giòn ngọt hơn so với sen đơn. Trong khi đó, hoa sen đơn có mùi thơm nhẹ nhàng, các cánh hoa xếp đều từ 4-5 lớp và số lượng cánh ít hơn so với hoa sen kép.

4 Thành phần hóa học

Các thành phần có tính chất dược lý đã được chiết xuất từ sen, bao gồm lá, hoa, hạt và thân rễ. Sen chứa nhiều chất hóa học như alkaloid, steroid, triterpenoid, flavonoid, glycoside và polyphenol, cũng như nhiều khoáng chất khác. Lá sen chứa nhiều alkaloid, tinh dầu, axit hữu cơ và flavonoid, đặc biệt là quercetin. Hoa sen chứa nhiều flavonol, bao gồm kaempferol, myricetin, quercetin, isorhamnetin và glycoside của chúng, trong khi các Flavonoid và anthocyanidin chủ yếu được tìm thấy trong hoa. Hạt sen có nhiều alkaloid, procyanidin, polyphenol và polysacarit. Thân rễ sen chứa nhiều tinh bột, tương đương với tinh bột ngô và khoai tây, với hàm lượng vitamin bao gồm thiamine, Riboflavin, niacin và axit ascorbic. Ngoài ra, thân rễ sen cũng chứa một axit amin giống asparagine.

5 Tác dụng - Công dụng của cây hoa Sen

5.1 Tác dụng dược lý 

Tác dụng của Tâm Sen là rất đa dạng và hữu ích cho sức khỏe. Nó giúp chống lại quá trình oxy hóa, chống lại mỡ máu và ngăn ngừa bệnh cao huyết áp. Ngoài ra, Tâm Sen cũng làm giảm xơ vữa động mạch, hỗ trợ giảm cân, làm dịu tinh thần và giúp ngăn ngừa béo phì.

Còn Lá Sen thì có tác dụng rất tuyệt vời trong việc giảm lượng đường trong máu, bảo vệ gan và đặc biệt là chống oxy hóa.

Sen là một loại cây có tất cả các bộ phận đều chứa các hợp chất sinh học có hoạt tính cao, đã được sử dụng trong lĩnh vực dược học với nhiều tác dụng khác nhau như chống oxy hóa, dưỡng ẩm, làm se da, cải thiện chức năng thận, hỗ trợ điều trị tiểu đường, giảm cholesterol, chống lão hóa, hỗ trợ huyết áp, chống viêm, dị ứng và ung thư, cũng như bảo vệ gan. Điều đáng chú ý, các chất chiết xuất từ hoa sen đã được báo cáo có khả năng ảnh hưởng đến các rối loạn thoái hóa thần kinh, đặc biệt là bệnh Alzheimer (AD).

5.1.1 Chống oxy hóa

Sen chứa nhiều hợp chất chống oxy hóa như flavonoid và alkaloid giúp ngăn ngừa tổn thương tế bào do stress oxy hóa gây ra. Các hợp chất này được tập trung nhiều nhất ở lá và hạt sen, bao gồm kaempferol, catechin, axit chlorogen và quercetin. Có thể bảo vệ chống lại bệnh ung thư, Alzheimer và tổn thương gan. Lá, cánh hoa và nhị hoa của sen có hoạt tính chống oxy hóa mạnh và ức chế các enzym liên quan đến bệnh Alzheimer.

5.1.2 Chống viêm

Các hợp chất trong hoa sen có thể giúp chống viêm, một tình trạng có thể xảy ra do nhiễm trùng, tiếp xúc với các chất độc hại, chế độ ăn uống không tốt, hút thuốc và thiếu vận động. Quercetin và catechin là các hợp chất trong hoa sen có thể giúp ngăn ngừa hoặc giảm thiểu quá trình viêm này. Các nghiên cứu trên ống nghiệm cho thấy rằng chất chiết xuất từ lá sen có thể ức chế các hợp chất gây viêm và cả lá và hạt sen đều chứa các đặc tính chống viêm, làm giảm biểu hiện của các gen gây viêm. 

5.1.3 Kháng khuẩn

Hoa sen có thể chống lại vi khuẩn trong miệng của bạn. Chiết xuất lá sen được nghiên cứu cho thấy có tiềm năng làm giảm sâu răng và nhiễm trùng nướu.

5.1.4 Giảm đường huyết

Các nghiên cứu trên động vật cho thấy hoa sen có thể giúp giảm lượng đường trong máu. Một nghiên cứu trên thỏ và chuột mắc bệnh tiểu đường cho thấy chiết xuất từ lá hoa sen và hạt hoa sen đều có tác dụng giảm đường trong máu do thành phần polysacarit và carbohydrate. 

5.1.5 Chế biến món ăn

Thêm hoa sen vào các công thức nấu ăn của bạn có thể giúp tăng hàm lượng dinh dưỡng của thực phẩm và biến chúng thành thực phẩm chức năng. Ví dụ, bột ngó sen có thể được thêm vào xúc xích và bột hạt sen có thể được sử dụng thay cho lúa mì trong bánh quy. Sử dụng hoa sen tươi trong các món ăn như món xào và súp cũng là một cách tuyệt vời để tận dụng các lợi ích sức khỏe của hoa sen.

5.2 Công dụng của bông hoa, búp, lá sen theo y học cổ truyền

5.2.1 Tính vị, tác dụng

Công dụng của cây hoa Sen

Hạt Sen có tác dụng chữa cơ thể suy nhược, hồi hộp mất ngủ, bệnh đường ruột, di mộng tinh, còn dùng làm thực phẩm. 

Tua nhị Sen chữa thổ huyết và băng huyết. 

Hạt sen cũng được sử dụng trong y học châu Á để chữa trị nhiều bệnh khác nhau, bao gồm các vấn đề về Đường tiêu hóa (như tiêu chảy mãn tính, viêm ruột, tiêu hóa kém), bệnh tim mạch (như tim đập nhanh, tăng huyết áp, rối loạn nhịp tim), rối loạn thần kinh, bệnh ngoài da (như bệnh da liễu, bệnh phong, viêm mô), chứng hôi miệng, ung thư và sốt cao. Hạt sen cũng được sử dụng làm thuốc chống nôn, giải độc và lợi tiểu. Ngoài ra, nó còn có tác dụng tốt đối với sức khỏe nam giới (như tăng cường tinh trùng) và sức khỏe của phụ nữ (như điều trị bạch huyết, rong kinh). Hạt cũng được sử dụng để cầm máu. Trong y học dân gian, lá sen cũng được dùng để chữa tiêu chảy, trộn với nước sắc lá để chữa say nắng và giảm đổ mồ hôi và hạ sốt. Chiết xuất từ lá cũng được sử dụng để chữa các trường hợp chảy máu khác nhau và bệnh béo phì và tăng lipid máu. Thân cây sen cũng được sử dụng trong y học Ayurveda truyền thống để tẩy giun và điều trị chứng thắt cổ. Lá sen cũng là thành phần chính của đồ uống và trà chống oxy hóa ở Trung Quốc, với sản lượng hàng năm lớn hơn 800.000 tấn.

Hoa sen đã được sử dụng truyền thống để điều trị nhiều loại bệnh như rối loạn chảy máu, tả, sốt, rối loạn mạch máu ở gan, mất nước và đau bụng, cũng như làm thuốc bổ tim. Mật Ong hoa sen cũng được dùng để trị nhiễm trùng mắt. Thân rễ cây sen được sử dụng để làm thuốc bổ và điều trị rối loạn chảy máu như chảy máu mũi, ho ra máu, tiểu ra máu, chảy máu tử cung, và được sử dụng trong các công thức thảo dược Trung Quốc để điều trị ung thư, xơ gan mãn tính và viêm mô. Các bệnh như trĩ, kiết lỵ và khó tiêu cũng được điều trị bằng các công thức dạng bột của thân rễ. Ngoài ra, một miếng dán bên ngoài cũng có hiệu quả trong việc điều trị ghẻ và nấm ngoài da.

6 Tác hại của hoa sen

Cây sen an toàn khi ăn, nhưng không rõ liệu sử dụng nó làm thuốc có an toàn hay không và có thể gây dị ứng. Người bị tiểu đường nên kiểm soát lượng đường trong máu nếu sử dụng sen. Nên ngưng sử dụng sen ít nhất 2 tuần trước trước khi phẫu thuật.

7 Bài thuốc từ hạt sen

• Thực phẩm bổ sung cho người già, sau ốm dậy hoặc sau khi sinh: Hạt sen 30g được rửa sạch, đường 30g, rượu 30ml, lòng đỏ trứng gà 1 quả. Nấu hạt sen cho đến khi chín nhừ, sau đó thêm đường, rượu và lòng đỏ trứng, khuấy đều và đun sôi lại. Ăn trước khi đi ngủ.
• Một món ăn tốt cho phụ nữ mang thai bị nguy cơ sẩy thai hoặc sảy thai liên tiếp và đau lưng khi mang thai: Hạt sen 30g, nạc lợn 150g, nấu chín với các gia vị. Ăn một lần trong ngày.
• Món ăn cho người suy nhược cơ thể và bị tiêu chảy kéo dài: Hạt sen 30g, gạo tẻ 150g. Hạt sen và gạo tẻ được rửa sạch, sau đó nấu cháo với đường hoặc muối cho vừa ăn.

8 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Sen trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Chuyên gia Drugs.com (Đăng ngày 1 tháng 6 năm 2022). Sacred Lotus, Drugs.com. Truy cập ngày 03 tháng 04 năm 2023.
3. Tác giả Lizzie Streit và cộng sự (Đăng ngày 11 tháng 10 năm 2021). 5 Unique Health Benefits of Lotus, Healthline. Truy cập ngày 03 tháng 04 năm 2023.
4. Tác giả Piya Temviriyanukul và cộng sự (Đăng ngày 14 tháng 8 năm 2020). The Effect of Sacred Lotus (Nelumbo nucifera) and Its Mixtures on Phenolic Profiles, Antioxidant Activities, and Inhibitions of the Key Enzymes Relevant to Alzheimer’s Disease, PubMed. Truy cập ngày 03 tháng 04 năm 2023.
5. Chuyên gia WebMD. Lotus - Uses, Side Effects, and More, WebMD. Truy cập ngày 03 tháng 04 năm 2023.