Sa Sâm Bắc (Glehnia littoralis F. Schnidt ex Miq.)

Sa sâm bắc thuộc dạng cây thảo, cây sống nhiều năm, chiều cao mỗi cây khoảng từ 20 đến 30cm. Rễ cây có dạng hình trụ dài, đường kính nhỏ. Lá thuộc dạng lá kép lông chim. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Glehnia littoralis F. Schnidt ex Miq.

Họ thực vật: Apiaceae (Hoa tán).

1.1 Đặc điểm thực vật

Sa sâm bắc thuộc dạng cây thảo, cây sống nhiều năm, chiều cao mỗi cây khoảng từ 20 đến 30cm.

Rễ cây có dạng hình trụ dài, đường kính nhỏ.

Lá thuộc dạng lá kép lông chim, các lá mọc so le với nhau, mặt lá có màu lục hơi vàng, lá chét xẻ thành 3 thùy, các thùy có dạng hình bầu dục, đầu lá nhọn, mép lá có khía răng cưa, cuống lá dài, khía rõ, bẹ lá to, có màu tím, bề mặt phủ một ít lông mịn.

Cụm hoa mọc thành tán kép ở ngọn thân, không có lá bắc to, những lá bắc nhỏ có dạng hình mác thuôn gồm 8-12 lá bắc, hoa có kích thước nhỏ, gồm 15 đến 20 cái, hoa có màu trắng ngà.

Quả bế đôi, có cánh, quả có lông.

Hạt có màu vàng nâu.

Mùa hoa quả từ tháng 4 đến tháng 6.

Dưới đây là hình ảnh cây Sa sâm bắc:

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Rễ.

1.3 Đặc điểm phân bố

Sa sâm bắc có nguồn gốc ở vùng Đông Á, cây được trồng rộng khắp ở Trung Quốc và Nhật Bản. Sa sâm được trồng ở nước ta là loài nhập từ Trung Quốc, khoảng thời gian nhập trồng là từ đầu những năm 60. Những cây được trồng ở Trại cây thuốc Sa Pa của Viện Dược liệu cho thấy khả năng thích nghi tốt nhưng ít được chú trọng nên gần đây đã bị mất giống.

Xem thêm: Cây Sa Sâm (Sa Sâm Nam - Launaea Sarmentosa) - Vị thuốc trị bệnh hô hấp, chữa cảm sốt

2 Cách trồng

Sa sâm bắc sinh trưởng và phát triển tốt ở những khu vực đất cao ráo, có khả năng thoát nước tốt, đất giàu dinh dưỡng, tơi xốp, độ pH của đất dao động khoảng từ 6,5 đến 7, đặc biệt là đất mùn núi, tầng canh tác dày, khí hậu mát mẻ như Tam Đảo, SaPa. Dưới đây là cách trồng của nhân dân Trung Quốc mà bạn đọc có thể tham khảo:

• Sa sâm bắc được trồng bằng hạt, các hạt được lấy ở những cây 2 năm tuổi, thời điểm lấy hạt tốt nhất là từ tháng 6 đến tháng 7 sau khi quả chín thì đem về rồi phơi khô, bảo quản trong điều kiện tốt nhất để đem trồng vào tháng 9 đến tháng 10 hoặc từ tháng 1 đến tháng 2 năm sau.
• Hạt trước khi đem gieo cần phải được ngâm trong Dung dịch Booc đô để loại bỏ nấm bệnh sau đó vớt rồi rửa sạch, để ráo.
• Hạt có thể được gieo trong vườn ươm sau đó mới tiến hành đánh cây con đi trồng.
• Đất trồng cần tiến hành cày bừa kỹ, lên luống, mỗi luống cao khoảng từ 30 đến 35cm, rộng từ 70 đến 90cm.
• Bón lót phân chuồng để cây sinh trưởng và phát triển tốt.
• Gieo hạt, phủ đất rồi tưới nước.
• Sau khi hạt nảy mầm thì tỉa dần, khoảng cách cuối cùng của mỗi cây khoảng từ 15 đến 20cm.
• Nên gieo hạt ở vườn ươm, sau khi cây con có 3 đến 4 lá thật thì đem đi trồng.
• Sa sâm bắc trồng trong 2 năm mới bắt đầu thu hoạch. Mỗi năm cần bón thúc cho cây, năm đầu tiên bón thúc lần đầu khi cây có 3-4 lá thật, lần 2 vào tháng 5 đến tháng 6 và lần 3 vào tháng 7 đến tháng 8.
• Cây thường bị bệnh đốm nâu hại lá và hoa đặc biệt là khi mưa nhiều, độ ẩm cao do đó cần thường xuyên xới xáo để đất thoát nước kịp thời.
• Phun Booc đô định kỳ để phòng trừ sâu bệnh.
• Sau khi cây tàn lụi thì tiến hành thu hoạch, rễ đem về rũ bỏ đất, nhúng trong nước sôi vài phút rồi bóc vỏ đem phơi hay sấy khô.
• Không nên nhúng nước sôi quá lâu vì có thể làm rễ bị gãy nhưng cũng không nên nhúng quá nhanh vì khó bóc vỏ.

3 Thành phần hóa học

Rễ cây có chứa tinh dầu, polysaccharide, acid triterpenic, nhiều dẫn chất coumarin, xanthotoxol và nhiều thành phần khác.

Quả chứa phellopterin, dầu béo.

Hơn 186 thành phần, bao gồm coumarin, lignan, polyacetylene, axit hữu cơ, Flavonoid và terpenoid, đã được phân lập và xác định từ cây Sa sâm bắc. Tác dụng dược lý của hơn một nửa số hợp chất này vẫn chưa được biết đến. Polyacetylene và coumarin là những hợp chất hoạt tính sinh học quan trọng nhất chịu trách nhiệm cho các hoạt động dược lý, chẳng hạn như chống tăng sinh, chống oxy hóa, chống viêm, kháng khuẩn, giảm ho, điều hòa miễn dịch và giảm đau.

4 Cây Sa sâm bắc có tác dụng gì?

4.1 Hạ sốt, giảm đau

Dạng chiết Ethanol từ cây Sa sâm bắc khi nghiên cứu trên thỏ bình thường và thỏ gây sốt thực nghiệm đều thể hiện tác dụng hạ sốt.

Ở thỏ đã gây đau bằng phương pháp kích thích điện, thuốc cũng thể hiện tác dụng giảm đau.

4.2 Tác dụng đối với tim mạch

Dạng chiết nước của cây Sa sâm bắc khi nghiên cứu trên tim ếch đã cô lập ở nồng độ thấp thấy có tác dụng tăng cường co bóp, ở nồng độ cao thì thuốc có tác dụng ức chế co bóp dẫn đến tình trạng tim ngừng đập. Những hiện tượng này vẫn có khả năng hồi phục. Đối với tim ếch tại chỗ thì thuốc vẫn thể hiện tác dụng tương tự.

Ở thỏ thí nghiệm đã được gây mê, dịch chiết nước của cây Sa sâm bắc sau khi tiêm tĩnh mạch thể hiện tác dụng tăng hô hấp, tăng huyết áp. Tác dụng này vẫn tồn tại ngay cả khi đã cắt dây thần kinh phế vị.

4.3 Tác dụng trên hệ miễn dịch

Thành phần polysaccharide của Sa sâm bắc thể hiện tác dụng ức chế miễn dịch.

5 Công dụng theo Y học cổ truyền

5.1 Tính vị, tác dụng

Sa sâm bắc có vị ngọt, tính hơi hàn, hơi đắng, quy vào kinh phế, vị, Sa sâm bắc có tác dụng thanh phế, dưỡng âm, sinh tân, ích vị, khử đờm.

5.2 Công dụng

Sa sâm bắc được dùng trong trường hợp ho khan, ho lâu ngày, lao phổi đờm có máu.

Liều dùng Sa sâm bắc là 12-20g dưới dạng nước sắc, viên hoàn hoặc dạng cao.

Lưu ý: Không dùng Sa sâm bắc cho bệnh nhân ho phong hàn, vị hư.

6 Cây Sa sâm bắc chữa bệnh gì?

6.1 Chữa hư lao, nóng sốt, thổ huyết, phổi yếu, gầy gò, khó thở, mạch nhanh

20g Sa sâm bắc.

20g Mạch môn.

Các vị đem sắc lấy nước uống.

6.2 Chữa âm hư hỏa viêm, ho lao, ho không có đờm, miệng đắng, khát, sốt

120g Sa sâm bắc.

120g Mạch Môn đông.

120g Tri mẫu.

120g Xuyên Bối Mẫu.

120g Thục đĩa.

120g Miết giáp.

120g Địa cốt bì.

Các vị đem chế thành viên hoặc thành cao.

Mỗi buổi sáng dùng 10g cùng với cháo trắng.

7 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích và cộng sự. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 2. Sa sâm bắc, trang 648-650. Truy cập ngày 6 tháng 2 năm 2025.
2. Tác giả Shiyang Li và cộng sự (Ngày đăng 5 tháng 12 năm 2023). Glehnia littoralis Fr. Schmidtex Miq.: A systematic review on ethnopharmacology, chemical composition, pharmacology and quality control, PubMed. Truy cập ngày 6 tháng 2 năm 2025.