Niễng (Củ Niễng - Zizania latifolia)

Niễng được biết đến với bộ phận dùng là củ dùng để chế biến trong các món ăn quen thuộc cùng với những lợi ích về sức khỏe tiềm năng. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy xin gửi đến bạn đọc những thông tin về loại thực vật này.

1 Giới thiệu về Niễng

Niễng hay còn gọi là Niềng niễng, Cây lúa miêu, Giao bạch, Cao duẩn, Lúa bắp có tên khoa học là Zizania latifolia, thuộc họ Lúa - Poaceae.

1.1 Đặc điểm thực vật

Là một loại cây thân thảo lâu năm, Niễng cao tới 1,5–3,0 m và chiều cao của nó tăng theo độ sâu của nước. Niễng có thân rễ phát triển mạnh, thẳng và cắm dưới đất, tạo thành nhiều nhánh và cho phép nhân giống sinh dưỡng; phần thân dưới xốp, to.

Lá niễng có hình mác, dài khoảng 0,3-1m, rộng 2–3 cm, hai mặt đều ráp, hai bên mép dày lênCụm hoa là một chùm hoa dài 30–50cm, phân nhánh nhiều lần hướng lên trên hoặc sang một bên. Cây là cây đơn tính cùng gốc, tức là hoa cái và hoa đực cùng xuất hiện trên cùng một cành, được quan sát thấy giữa các cành ở phần giữa của cụm hoa. Thời gian ra hoa khác nhau do chúng sắp xếp trên cành, trong đó hoa cái (nằm phía trên hoa đực) ra hoa trước hoa đực. Hạt của niễng nằm thưa thớt trên bông và trưởng thành vào những thời điểm khác nhau, sau đó dễ rụng. Chúng có thể được tách vỏ bằng tay hoặc bằng máy để thu được caryopsis, một loại hạt hình trụ. Dài 1,0–1,5 cm và rộng 1,0–2,0 mm, có đầu thon và màu nâu nhạt. 

1.2 Đặc điểm phân bố

Niễng có nguồn gốc từ các nước miền Đông Xiberia, sau đó được du nhập và trồng ở Ấn Độ, Nhật Bản, Trung Quốc và các nước khác thuộc châu Á. Cây có khả năng chịu nước cao và thường mọc thành cụm trên vùng đầm lầy ẩm ướt. 

Ở Việt Nam, cây mọc phổ biến ở các đồng bằng Bắc bộ hư ngoại thành Hà Nội, Vũ Thư – Thái Bình, Đồng Văn – Hà Giang, Đà Lạt – Lâm Đồng. Trong đó, Củ niễng phổ biến nhất ở Nam Định, nên còn có tên gọi khác là Củ niễng Nam Định.

1.3 Thu hái và chế biến

Vào tháng 9 hàng năm, người ta sẽ đem trồng củ niễng, lúc này nước luôn ngập. Ở một số nơi có thể trồng vào tháng 11 - 12, khi đã phơi nắng được một thời gian. Củ niễng thường được dùng tươi, không cần chế biến sơ chế hoặc có thể để chế biến thành các món ăn.

1.4 Đặc điểm dược liệu

Hạt niễng đã được sử dụng làm ngũ cốc ở Trung Quốc trong hơn 3000 năm và là một trong những loại cây trồng được trồng sớm nhất. Ghi chép sớm nhất về loài này đến từ biên niên sử của nhà Chu. ' Chu Li ', một cuốn sách cổ điển của Trung Quốc cổ đại, liệt kê lúa hoang Trung Quốc là một trong 'sáu loại ngũ cốc' (năm loại còn lại là gạo, kê ngô, kê hoảng, lúa mì và đậu) dâng lên hoàng đế để thưởng thức.

Củ niễng khá quen thuộc với người dân các tỉnh phía bắc, với hình dáng to, phồng, xốp, với đường kính 2.5-3cm, dài khoảng 5-8cm. Trên thân cây thường có những đốm đen, càng già càng có nhiều đốm, đây chính là một loại nấm ký sinh ăn được có tên gọi là Ustilago Esculentum Hennings. Trong đông y còn gọi loại củ bị nhiễm nấm này là Cô giao hoặc Cô bạch.

2 Thành phần hóa học

Hạt niễng  là loại ngũ cốc nguyên hạt có giá trị dinh dưỡng cao; nó chứa protein, khoáng chất và vitamin cũng như các hợp chất hoạt tính sinh học. Hàm lượng flavonoid, Saponin và phytosterol trong củ niễng lần lượt cao hơn 52,25-, 12,12- và 4,29 lần so với gạo trắng. Mặc dù các hợp chất hoạt tính sinh học của niễng chưa được nghiên cứu rộng rãi, nhưng có tương đối nhiều dữ liệu liên quan đến flavonoid, axit phenolic, hydroxycinnamate thành tế bào, γ-oryzanol và phytosterol của loại củ này. Flavonoid glycoside (diglucosyl apigenin, glucosyl-arabinosyl apigenin và diarabinosyl apigenin) và flavan-3-ols (catechin, epicatechin và oligomeric Procyanidin) là những chất chống oxy hóa chính được xác định trong củ niễng.

3 Tác dụng của Niễng

3.1 Hoạt động chống oxy hóa

Là một loại thực phẩm ngũ cốc nguyên hạt, củ niễng chứa hàm lượng chất chống oxy hóa cao, có thể loại bỏ các gốc tự do khỏi cơ thể một cách hiệu quả và tăng cường chức năng của hệ thống chống oxy hóa. Hoạt tính dọn gốc tự do diphenylpicrylhydrazyl (DPPH) của axit phenolic hòa tan và không hòa tan cho thấy hoạt tính chống oxy hóa của hạt Z. palustris có liên quan một phần với thành phần axit phenolic của nó. Các chất đóng góp chính vào hoạt động chống oxy hóa của các flavonoid tự do trong hạt niễng là epigallocatechin, epicatechin và Rutin, và các chất đóng góp chính vào hoạt động chống oxy hóa của axit phenolic tự do. Niễng cũng chứa các nguyên tố vi lượng selen và đồng, cũng như Vitamin E, góp phần vào các hoạt động chống oxy hóa enzyme và không enzyme.

3.2 Giảm tình trạng kháng insulin và nhiễm độc mỡ

Niễng có nhiều chất xơ, tinh bột kháng và phytosterol cũng như polyphenol như flavonoid, saponin và anthocyanin. Việc thay thế gạo trắng và tinh bột lúa mì đã qua chế biến bằng củ niễng làm nguồn carbohydrate chính trong chế độ ăn ở chuột được cho ăn chế độ ăn nhiều chất béo bão hòa và cholesterol đã cải thiện quá trình chuyển hóa Glucose bất thường bằng cách ngăn chặn tình trạng kháng Insulin do chế độ ăn kiêng gây ra. Các nghiên cứu trên động vật cho thấy củ niễng ngăn chặn sự gia tăng trọng lượng cơ thể và tích tụ chất béo ở chuột kháng insulin, đồng thời làm giảm nồng độ glucose, insulin và axit béo tự do trong huyết thanh. Nó ức chế sự biểu hiện của protein tyrosine phosphatase 1B trong gan để thúc đẩy quá trình phosphoryl hóa cơ chất thụ thể insulin-2, từ đó tăng cường truyền tín hiệu insulin và giảm tình trạng kháng insulin.

3.3 Phòng chống bệnh tim mạch

Chất xơ hòa tan có thể làm giảm lượng đường trong máu và liên kết với axit mật để bài tiết qua phân, do đó làm giảm mức cholesterol và giảm nguy cơ mắc bệnh tim, xơ vữa động mạch và các tình trạng khác liên quan đến mức cholesterol cao. Nhờ hàm lượng tinh bột kháng cao, củ niễng làm giảm mức cholesterol và lipid trong máu, có liên quan đến việc giảm tỷ lệ mắc các bệnh tim mạch, bao gồm bệnh tim mạch vành và xơ vữa động mạch. 

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị

Củ niễng có tính lạnh, không độc, vị béo, ngọt, có mùi thơm.

Hạt Niễng có tính hàn, vị ngọt.

4.2 Tác dụng theo Y học cổ truyền

• Giải say rượu
• Lợi tiểu
• Giải phiền khát

Chủ trị

• Táo bón
• Kiết lỵ
• Dùng cho các trường hợp ruột nóng

5 Một số bài thuốc từ Niễng

5.1 Bài thuốc chữa sốt và kiết lỵ

Dùng Niễng tươi khoảng 4-6g đem sắc thành thuốc và sử dụng khi thuốc còn ấm, đều đặn mỗi ngày 1 lần.

5.2 Bài thuốc chữa đau dạ dày, bị nhiệt

Đem xay nhuyễn một lượng củ niễng vừa đủ rồi đem lọc lấy nước dùng uống. Uống liên tục trong vòng 4-5 ngày sẽ khỏi bệnh.

6 Tài liệu tham khảo

Tác giả Ning Yan và cộng sự, ngày đăng báo tháng 7 năm 2018. Morphological Characteristics, Nutrients, and Bioactive Compounds of Zizania latifolia, and Health Benefits of Its Seeds, PMC. Truy cập ngày 1 tháng 12 năm 2023.