Ngũ Bội Tử (Galla chinensis)

Ngũ Bội Tử là tổ khô của ấu trùng sâu Ngũ Bội Tử, có tên khoa học là Melaphis chinensis (Bell.) Baker hoặc Schlechtendalia chinensis Bell. Loài sâu này ký sinh trên cây Muối (Rhus chinensis Muell.), thuộc họ Đào Lộn Hột (Anacardiaceae). Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

1 Giới thiệu

Tên khoa học Galla chinensis.

Còn gọi là bầu bí, mặc piêt, bơ pật (Thái).

1.1 Ngũ Bội Tử là gì?

Ngũ Bội Tử tên khoa học: Galla chinensis là tổ khô của ấu trùng sâu Ngũ Bội Tử, có tên khoa học là Melaphis chinensis (Bell.) Baker hoặc Schlechtendalia chinensis Bell. Loài sâu này ký sinh trên cây Muối (Rhus chinensis Muell.), thuộc họ Đào Lộn Hột (Anacardiaceae).

1.2 Ngũ bội tử có mấy loại?

Ngũ Bội Tử có hai loại phổ biến, được phân biệt dựa trên nguồn gốc và loài côn trùng tạo tổ:

1.2.1 Ngũ Bội Tử Âu (Galla europea)

Tổ hình thành bởi loài côn trùng cánh màng Cynips gallae tinctoriae Olivier.

Loài này chích để đẻ trứng trên chồi cây Sến (Quercus lusitanica Lamk. var. infectoria Olivier).

Khi ấu trùng phát triển, các mô thực vật xung quanh cũng lớn lên, tạo thành tổ sâu.

1.2.2 Ngũ Bội Tử Á (Galla chinensis)

Được tạo thành bởi loài sâu Schlechtendalia chinensis Bell ký sinh trên cây Muối (Rhus chinensis Mill.).

Cây Muối là cây thân gỗ nhỏ, cao từ 2–8 m, với lá kép lông chim lẻ, mép lá chét có khía răng cưa, lông mềm, và cuống lá trụ có cánh.

Cây Muối phân bố chủ yếu tại các tỉnh miền núi ở Việt Nam như Hà Giang, Cao Bằng, và Lào Cai.

Ngũ Bội Tử vẫn được nhập khẩu từ Trung Quốc để phục vụ nhu cầu trong nước.

Nội dung của bài viết đa số sẽ đề cập đến Ngũ bội tử Á.

1.3 Phân bố, thu hái và chế biến

Ngũ Bội Tử Á được tìm thấy ở các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang và một số khu vực Tây Bắc Việt Nam. Cây Muối là nơi ký sinh chính của sâu Ngũ Bội Tử Á. Vào tháng 5–6, sâu cái đẻ trứng trên cành non và lá cây, kích thích tế bào cây tạo tổ bất thường. Đến tháng 9, tổ được thu hái, hấp nước sôi từ 3–5 phút để giết ấu trùng, sau đó phơi khô.

Ngoài Việt Nam, loài này còn phân bố ở Nhật Bản, Trung Quốc và các quốc gia Đông Á khác.

2 Đặc điểm dược liệu Ngũ bội tử

Ngũ Bội Tử dược liệu có hình dạng không cố định, với đặc điểm khác nhau giữa hai loại:

2.1 Ngũ Bội Tử Âu

Hình cầu, đường kính 10–25 mm.

Bề mặt có các nốt nhô lên và thường có một cuống ngắn.

Thành tổ dày, chắc, màu sắc thay đổi từ xám, xanh nâu đến vàng nâu.

Một số tổ có lỗ nhỏ do sâu trưởng thành chui ra.

2.2 Ngũ Bội Tử Á

Kích thước lớn hơn, thành tổ mỏng, dễ vỡ.

Màu xám hồng, bề mặt phủ lông tơ ngắn và rậm.

Cả hai loại đều có vị rất chát, đặc trưng bởi hàm lượng tanin cao.

3 Thành phần hóa học của Ngũ bội tử

Thành phần chính trong Ngũ Bội Tử là tanin, thuộc nhóm tanin gallic.

3.1 Ngũ Bội Tử Âu

Hàm lượng tanin từ 50–70%.

Ngoài tanin, còn chứa 2–4% axit gallic, axit ellagic, một lượng nhỏ tinh bột, và calci oxalat.

Tanin trong Ngũ bội tử là Pentagalloylglucose (Penta-O-galloyl-β-D-glucose).

3.2 Đặc điểm vi phẫu và bột của Ngũ bội tử Á

3.2.1 Vi phẫu

Cấu tạo gồm các tế bào biểu bì có lông che chở đa bào, ngắn, thành dày và nhọn.

Mô mềm chứa các bó libe-gỗ kèm ống nhựa, trong đó mạch gỗ ở phía trong, libe ở giữa, và ống Nhựa tròn ở ngoài.

Ngoài ra, mô mềm rải rác có calci oxalat dạng cầu gai.

3.2.2 Bột

Màu vàng xám, vị rất chát.

Quan sát thấy mảnh biểu bì với nhiều lông bảo vệ (1–3 tế bào), dài 70–350 µm.

Hạt tinh bột, tinh thể calci oxalat cầu gai, ống nhựa, và mảnh mạch xoắn có thể nhận diện dưới kính hiển vi.

4 Tác dụng dược lý của Ngũ bội tử

Ngũ Bội Tử có nhiều công dụng nhờ thành phần tanin, bao gồm:

• Cầm máu: Làm đông máu và giảm chảy máu tại vết thương.
• Làm se: Làm khô các mô niêm mạc và giảm tiết dịch.
• Giảm đau: Có khả năng gây tê nhẹ.
• Giải độc: Kết hợp với alkaloid, giảm hấp thụ độc tố.

5 Ngũ Bội Tử công dụng

Theo Đông y, Ngũ Bội Tử có vị chua, tính bình, tác dụng liễm phế, giáng hỏa, chỉ huyết, và sáp trường. Được dùng để:

• Trị ho do phế hư.
• Chữa lỵ kéo dài, mụn nhọt, hoặc chứng nhiều mồ hôi.
• Làm nguyên liệu sản xuất tanin dùng trong nhuộm màu, chế mực, và thuộc da.

Liều dùng: Uống 0,5–1 g mỗi ngày dưới dạng thuốc bột hoặc thuốc sắc. Dung dịch 5–10% dùng để súc miệng điều trị vết loét trong miệng.

Đơn thuốc tham khảo:

• Chữa tiêu chảy: Tán bột Ngũ Bội Tử, trộn hồ làm viên nhỏ. Uống 15–20 viên mỗi ngày với nước Bạc Hà.
• Trị đái dầm: Giã nhỏ, trộn nước, đắp vào rốn.
• Trẻ con bị trở: Dùng hỗn hợp Ngũ Bội Tử sống (1,5g), nướng chín (1,5g) và chích Cam Thảo 20g tán nhỏ. Mỗi lần uống 2 g với nước cơm hoặc nước cháo.

6 Mua Ngũ bội tử ở đâu?

Ngũ bội tử là một dược liệu phổ biến và có thể mua tại các nhà thuốc Đông y, cửa hàng dược liệu hoặc các trang thương mại điện tử uy tín. Khi mua, nên chọn nơi bán hàng đảm bảo chất lượng, rõ ràng nguồn gốc xuất xứ và có chứng nhận an toàn. Để đảm bảo hiệu quả sử dụng, bạn có thể tham khảo ý kiến từ bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền trước khi mua và sử dụng.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Tất Lợi. Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam. Ngũ bội tử trang 429-431. Truy cập ngày 26 tháng 12 năm 2024.

Dược liệu học, tập 1. Trường Đại học Dược Hà Nội. Truy cập ngày 26 tháng 12 năm 2024.