Mạch Nha (Đại mạch - Hordeum vulgare L.)

Mạch nha được biết đến khá phổ biến với công dụng hỗ trợ tiêu hóa, giải độc, tăng cường sức khỏe cho cơ thể, trị táo bón, ho khan, viêm phế quản. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Mạch nha.

1 Giới thiệu về cây Mạch nha

Mạch nha hay còn được gọi là Đại mạch, thuộc họ Lúa - Poaceae, tên khoa học là Hordeum vulgare L.. Nó là một trong những ngũ cốc quan trọng trên thế giới, đứng thứ tư sau lúa mì, gạo và ngô. Đại mạch là một nguồn thực phẩm giá rẻ và giàu chất xơ hữu ích cho sức khỏe. Chất xơ trong đại mạch có thể giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh lý liên quan đến quá trình chuyển hóa và phòng ngừa tổn thương do stress oxy hóa.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây Đại mạch là một loài thực vật thảo, thường mọc thành từng bụi và sống lâu năm. Cây có từ 2 đến 5 chồi và cao khoảng từ 60 - 120 cm. Thân của Đại mạch thẳng, có lông và có 5-7 lóng. Lá đơn mọc cách, bẹ lá trơn láng và ôm sát thân. Lưỡi lá của Đại mạch được bao phủ bởi 1 lớp màng mỏng có răng cưa, phiến lá hình dải dài, dài khoảng từ 5 đến 40 cm và có lông ráp.

Cụm hoa của Đại mạch mọc thành từng bông ở đầu cành, dài khoảng từ 5 đến 12 cm và mọc dày đặc. Bông chét không có cuống và mọc thành từng cụm 3 ở hai bên trục phẳng. Loại Mạch nha có 6 hàng, có 3 bông cái và 2 mày hẹp, nhỏ và râu ngắn bao bọc 3 bông chét. Lá bắc hình thuôn dài, nhọn hai đầu, có 5 sọc. Lá bắc con hơi nhỏ hơn lá bắc và có mép cong. Cây có 3 nhị và bầu nhụy có 2 đầu nhụy mảnh. Quả thóc của Đại mạch hình bầu dục, dài khoảng 0,9 cm và nhọn ở đầu, có khía ở mặt trong.

1.2 Thu hái và chế biến

Để sử dụng, người ta sử dụng quả chín nẩy mầm phơi khô của cây Đại mạch, được gọi là Mạch nha (Fructus Hordei germinatus). 

Cách chế biến Mạch nha bao gồm ngâm hạt Đại mạch trong nước trong khoảng 2-3 giờ, sau đó đem bỏ vào rá và đậy kín. Mỗi ngày, người ta vẩy nước một lần và giữ độ ẩm cho đến khi hạt lúa nứt mọc ra mầm dài khoảng 0,5 cm. Sau đó, Mạch nha được lấy ra phơi khô để sử dụng.

1.3 Đặc điểm phân bố

Loài cây này được trồng rộng rãi ở nhiều khu vực trên thế giới như Trung Quốc, Bắc Mỹ, Tây  u và Liên Xô cũ.

2 Thành phần hóa học

Cây Đại mạch là nguồn cung cấp dinh dưỡng đa dạng, chứa tinh bột, protein, lipid, vitamin và chất khoáng. Đặc biệt, Đại mạch có chứa các enzym thủy phân tinh bột, đồng thời trong mầm hạt còn có một lượng nhỏ alkaloid (hordenin và gramin) và saponarin - một loại Flavonoid có hoạt tính chống oxy hóa mạnh, được tìm thấy trong lá Mạch nha xanh non. Điều đáng chú ý là Mạch nha chứa nhiều magiê, một khoáng chất quan trọng hoạt động như một đồng yếu tố cho hơn 300 enzym, bao gồm cả những enzym liên quan đến chuyển hóa Glucose và tiết Insulin. Ngoài ra, Mạch nha cũng là một nguồn cung cấp chất xơ và selen tốt, đồng thời cung cấp phốt pho và đồng cho cơ thể.

3 Tác dụng - Công dụng của cây Mạch nha

3.1 Tác dụng dược lý 

Mạch nha có tác dụng bổ tỳ, vị. Mạch nha sao kích thích tiêu hóa và ức chế tiết sữa. Hordenin chữa tiêu chảy, có tác dụng ức chế sự co bóp ruột, cường giao cảm nhẹ, cường tim, hơi làm tăng huyết áp và ít độc.

Alkaloid toàn phần có tác dụng ức chế sự tăng prolactin trong máu trên chuột thí nghiệm. Trong nghiên cứu hiện tại, tác dụng của chiết xuất hydro-alcohol của hạt Mạch nha và phần được làm giàu protein đối với đường huyết của chuột mắc bệnh tiểu đường bình thường và do streptozotocin (STZ) gây ra (STZ, 55 mg/kg, ip) đã được nghiên cứu. Người ta phát hiện ra rằng việc tiêu thụ liên tục ngũ cốc nguyên hạt làm giảm 31% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại II, chỉ ra rằng ngũ cốc nguyên hạt mang lại lợi ích đặc biệt trong việc thúc đẩy kiểm soát lượng đường trong máu lành mạnh.

3.1.1 Chống oxy hóa

Chiết xuất chất chống oxy hóa tự nhiên từ trái cây, rau, ngũ cốc và cây thuốc hiệu quả hơn chất chống oxy hóa tổng hợp. Các đặc tính chống oxy hóa của các hợp chất phenolic trong ngũ cốc có lợi ích sức khỏe và có thể đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa bệnh mãn tính. Mạch nha là loại ngũ cốc có khả năng chống oxy hóa và chống gốc tự do rõ rệt, với các thành phần phenolic có thể được sử dụng để phát triển thực phẩm chức năng.

3.1.2 Bảo vệ gan

Nghiên cứu trên chuột cho thấy rằng việc tiền xử lý bằng MEHV (chiết xuất metanol của Hordeum Vulgare và Silymarin) có hoạt tính bảo vệ gan đáng kể. Sự bảo vệ có thể đến từ khả năng chống oxy hóa của hạt Hordeum Vulgare, giúp ngăn ngừa quá trình oxy hóa lipid và duy trì hàm lượng Glutathione trong gan.

3.1.3 Tác dụng hạ đường huyết

Nghiên cứu trên chuột bệnh tiểu đường do alloxan cho thấy rằng điều trị với nước Mạch nha và axit amin trong đó có thể phục hồi các thông số miễn dịch và sinh hóa về mức bình thường sau 4 tuần điều trị. Nghiên cứu cho thấy rằng Mạch nha và các thành phần của nó có tác dụng hạ đường huyết và giảm tổn thương gan do alloxan gây ra.

3.1.4 Chống viêm và bảo vệ tim mạch

Chất xơ hòa tan giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch và đái tháo đường bằng cách giảm cholesterol và glucose huyết tương và cải thiện tình trạng kháng insulin. Yến mạch là nguồn chất xơ hòa tan phổ biến nhưng Mạch nha cũng là một nguồn tốt khác cần được nghiên cứu. Nhiều loài thực vật có tác dụng ức chế chuyển hóa axit arachidonic (AA) và kết tập tiểu cầu, trong đó có một loại thực vật gọi là HV, có tác dụng nâng cao hoạt động của SOD và GPx và ức chế cả đường COX và LOX của chuyển hóa AA.

3.1.5 Hoạt tính kháng khuẩn

Một nghiên cứu đã phát hiện hoạt tính kháng khuẩn của chiết xuất từ cây Hordeum Vulgare bằng ba phương pháp khác nhau. Năm trong số các vi khuẩn bị ức chế bởi chiết xuất trước khi biến tính, và hai trong số đó bị giảm sự phát triển của chiết xuất sau khi biến tính. Nghiên cứu này khuyến nghị sử dụng chiết xuất từ cây Hordeum Vulgare như một chất khử trùng trong điều chế dược phẩm tại chỗ.

3.1.6 Tác dụng dược lý trên thần kinh

Nghiên cứu trên chuột bạch tạng đực cho thấy việc uống Mạch nha và thuốc Venlafaxine có tác động khác nhau đến hành vi và sinh hóa tế bào thần kinh. Kết quả cho thấy nhóm uống Mạch nha có sự thay đổi đáng kể trong các bài kiểm tra hành vi và giảm mức độ malondialdehyd trong não, còn nhóm venlafaxine không có sự thay đổi đáng kể. 

3.2 Vị thuốc Mạch nha - Công dụng theo y học cổ truyền

3.2.1 Tính vị, tác dụng

Theo y học cổ truyền, mạch nha có vị ngọt, tính ấm. Loại dược liệu này có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, giải độc, tăng cường sức khỏe cho cơ thể. Nó cũng được sử dụng để điều trị các triệu chứng như táo bón, ho khan, viêm phế quản, đau dạ dày và suy nhược.

3.2.2 Tác dụng của mạch nha trong nấu ăn

Có tác dụng giúp cải thiện quá trình tiêu hóa, điều trị các triệu chứng ăn uống kém tiêu và làm giảm lượng sữa tiết ra.

4 Tác hại của mạch nha

Ở một số người, Mạch nha có thể gây ra phản ứng dị ứng sau khi được bôi lên da. Các biểu hiện bao gồm khó thở và phát ban da.

5 Kẹo mạch nha là đường gì? 

Đường mạch nha được chế biến từ các loại ngũ cốc như đại mạch, yến mạch, lúa mì và lúa mạch, nó được coi là loại mật dẻo. Với độ dẻo vừa phải và vị ngọt thanh, đường mạch nha có màu vàng sậm và mang hương vị thơm ngon đặc trưng. Để sản xuất đường mạch nha, người ta thu hái nếp và mộng lúa già, sau đó phơi khô và giã thành bột mầm.

6 Bài thuốc từ Mạch nha

6.1 Cách sử dụng mạch nha và sa nhân

Để chế biến loại thuốc này, cần chuẩn bị mạch nha khoảng 20g và sa nhân khoảng 2g. Lấy sa nhân sắc để hòa vào nước, sau đó cho mạch nha vào nước sắc để uống, phụ nữ đang mang thai có nguy cơ sảy thai dùng hiệu quả.

6.2 Cách chế biến chè mạch nha can khương đậu xị

Để chuẩn bị chè này, cần chuẩn bị đậu xị khoảng 30g, can khương khoảng 15g và mạch nha khoảng 150g. Can khương và đậu xị được nấu cùng 1 lít nước, sau đó loại bã rồi lấy mạch nha cho vào tiếp tục nấu. Người dùng nên uống 3 lần trong ngày. Loại chè này được khuyến khích sử dụng cho người bị ho nhiều đờm dai dẳng hoặc viêm khí phế quản do phong hàn.

6.3 Cách nấu gà hầm mạch nha thục địa

Để nấu món này, cần chuẩn bị gà mái 1 con, mạch nha khoảng 100g và Thục Địa khoảng 50g. Gà sau khi được làm sạch và bỏ ruột, cho mạch nha và thục địa vào bụng gà, sau đó hầm cách thủy với ít gia vị trên lửa nhỏ. Món này nên được chia thành vài phần và dùng trong ngày. Loại món ăn này được khuyến khích sử dụng cho người đau do loét dạ dày tá tràng, bệnh lao phổi khái huyết, viêm khí phế quản mạn, ho khan dài ngày.

6.4 Cách pha nước ép củ cải mạch nha

Để pha loại nước ép này, cần chuẩn bị nước ép củ cải trắng khoảng 100ml và mạch nha khoảng 15-20g. Sau đó, chưng cả hai thứ cho sôi và tan đều, sau đó uống. Loại nước ép này được khuyến khích sử dụng cho người bị ho dài ngày hay ho gà.

7 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Mạch nha trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả M. Minaiyan và cộng sự (Đăng tháng 06 năm 2014). Effect of Hordeum vulgare L. (Barley) on blood glucose levels of normal and STZ-induced diabetic rats, PubMed. Truy cập ngày 28 tháng 03 năm 2023.