Mã Tiền

Mã tiền được biết đến khá phổ biến với công dụng trị các bệnh suy nhược, viêm dây thần kinh do nghiện rượu, nhức mỏi tay chân và tiêu hoá kém. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Mã tiền.

1 Giới thiệu về cây Mã tiền

Mã tiền còn được gọi là Mã tiền cây, Củ chi, tên khoa học là Strychnos nux-vomica L., thuộc họ Mã Tiền - Loganiaceae. 

1.1 Đặc điểm thực vật

Loài cây gỗ có chiều cao từ 5-12m và đến 25m, có thể phân cành ở độ cao trên 7m. Thân cây có vỏ màu xám trắng, lá đơn mọc đối, mặt trên lá bóng, có 5 gân hình cung và gân nhỏ hình mạng. Cụm hoa ngù mọc ở nách lá hoặc đầu cành, với mỗi ngù có 8-10 hoa. Hoa của cây này có màu trắng hoặc vàng và có mùi thơm. Quả của cây có hình dạng hình cầu, kích thước nhỏ hơn trái cam và chứa từ 1-5 hạt hình khuy áo.

1.2 Thu hái và chế biến

Hạt của Mã tiền, hay còn gọi là Mã tiền tử, được sử dụng như một vị thuốc.

Hạt có hình dạng đĩa dẹt, mép hơi dày lên và một số hạt bị cong không đều. Đường kính của hạt dao động từ 1,2 đến 2,5 cm, dày khoảng 0,4 đến 0,6 cm, màu xám nhạt hoặc vàng nhạt. Bề mặt của hạt có một lớp lông tơ bóng mượt phát triển từ tâm của hạt, xung quanh hạt có hình dạng ngả theo chiều. Sống noãn có hình dạng hơi lồi và chạy từ rốn của hạt đến lỗ noãn, nơi là một điểm nhô cao trên mép của hạt. Nội nhũ của hạt rất cứng, dạng sừng, màu hơi xám hoặc vàng nhạt. Cây mầm nhỏ nằm giữa nội nhũ gần lỗ noãn. Hạt không có mùi, nhưng lại rất đắng khi thưởng thức.

1.3 Đặc điểm phân bố

Mã tiền là loại cây có nguồn gốc từ Đông Nam Á, được sử dụng để điều trị rối loạn thần kinh, viêm khớp và nôn mửa từ hạt khô của nó. Nó phân bố rộng rãi ở nhiều quốc gia trong đó có Ấn Độ, bán đảo Malaysia, Campuchia, Lào và Việt Nam. Tại Việt Nam, Mã tiền được tìm thấy từ Khánh Hòa đến Tây Ninh. Trước đây, cây này rất phổ biến tại vùng Củ Chi ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh.

2 Thành phần hóa học

Trong chất alkaloid của cây Mã tiền, hàm lượng strychnin và brucin chiếm trên 5% và được coi là thành phần đặc trưng. Ngoài ra, cây còn chứa các polysaccharid thuộc nhóm mannan, dầu béo và iridoid.

3 Cây mã tiền chữa bệnh gì?

3.1 Tác dụng dược lý 

Strychnin và brucin là hai chất có nguồn gốc từ thực vật Strychnos nux-vomica, với hoạt tính dược lý chính là kích thích hệ thần kinh trung ương, tuy nhiên ở liều lượng cao có thể gây độc. Các nghiên cứu dược lý đã chỉ ra rằng chúng có tác dụng trong việc điều trị các chứng viêm, nhiễm khuẩn, rối loạn đường tiêu hóa, tác động đến hệ thần kinh, tế bào xương, tim mạch, ung thư và đường huyết. Ngoài ra, chúng còn có hoạt tính chống ăn mòn và chống oxy hóa.

Strychnin là một chất kích thích mạnh mẽ trên các chức năng của hệ tim mạch, hô hấp và tiêu hóa, tác động mạnh lên thần kinh vận động của hệ thần kinh trung ương, làm tăng phản xạ thần kinh - cơ. Nó được sử dụng trong điều trị ngộ độc do các loại thuốc như thuốc mê, thuốc ngủ barbituric, thuốc phiện hoặc cloral. Tuy nhiên, ở liều lượng độc, strychnin có thể gây ra các cơn co giật giống như bị uốn ván và gây tử vong.

3.1.1 Giảm đau

Một nghiên cứu đã phát hiện ra rằng chiết xuất từ lá mã tiền có thể giảm đau do chất chống oxy hóa trong cây. Tuy nhiên, phương pháp điều trị chỉ dùng hạt mã tiền và các nghiên cứu cho thấy loại bỏ strychnine có thể cải thiện tác dụng giảm đau và chống viêm của cây. Brucine làm giảm sưng và các dấu hiệu đau ở mô hình động vật nhưng cần nhiều nghiên cứu hơn để xác định tác dụng tương tự ở người.

3.1.2 Bệnh tiểu đường

Một nghiên cứu đã thử nghiệm việc sử dụng mã tiền để điều trị bệnh tiểu đường trên mô hình động vật và phát hiện ra rằng chiết xuất từ hạt có tác dụng tốt hơn chất đối chứng trong kiểm soát lượng đường trong máu.

3.1.3 Trị cúm

Nghiên cứu khác đã thử nghiệm nhiều loại thực vật và phát hiện ra rằng chiết xuất từ vỏ thân của cây mã tiền có khả năng chống lại bệnh cúm cao nhất.

3.2 Vị thuốc Mã tiền chế - Công dụng theo y học cổ truyền

3.2.1 Tính vị, tác dụng

Mã tiền có vị đắng, tính hàn, có tác dụng mạnh gân cốt, mạnh tỳ vị, trừ phong thấp và tê bại, giảm đau, tiêu thũng, tán kết, thông (kinh) lạc.

3.2.2 Công dụng của cây Mã tiền

Mã tiền được sử dụng trong y học hiện đại để điều trị các bệnh suy nhược, viêm dây thần kinh do nghiện rượu và chất bổ đắng. Trong y học cổ truyền, Mã tiền được sử dụng để chữa trị các bệnh như liệt nửa người, bại liệt, đau dây thần kinh, nhức mỏi tay chân, phong thấp và tiêu hóa kém.

4 Cây mã tiền có độc không? Hạt mã tiền độc như thế nào? Giải độc mã tiền

Để sử dụng hạt mã tiền, cần chế biến và bào chế kỹ càng, vì nó chứa nhiều chất độc hại. Sau khi sử dụng, cần tránh tiếp xúc với gió. Nếu gặp các triệu chứng ngộ độc như sợ ánh sáng, giật giật ở môi và các cơ, nặng hơn thấy ngáp, nôn mửa, mạch nhanh và yếu, nước dãi chảy nhiều... có thể sử dụng Quế nhục 8g sắc uống để giải độc.

5 Bài thuốc từ Mã tiền

• Trị sưng nhọt độc, ung nhọt, các vết thương do bị đánh hoặc ngã. Để sử dụng trong trường hợp này, hạt mã tiền được chế biến và phối trộn với các thảo dược khác như thanh Mộc Hương, sơn đậu căn với liều lượng như nhau và được nghiền thành bột. Sau đó, bột được thổi vào họng để giúp giảm đau và sưng.
• Hạt mã tiền cũng có tính hoạt lạc và giúp giảm đau, có thể được sử dụng để trị các chứng đau khớp hoặc các bệnh lý khớp khác. Trong trường hợp này, bột mã tiền được chế biến cùng với các thảo dược khác như bột Hương Phụ tứ chế, bột mộc hương, bột Địa Liền, bột thương truật, bột quế chi với tá dược vừa đủ để tạo ra 1000 viên. Người bệnh cần uống 4-8 viên mỗi ngày, uống 50 viên mỗi đợt rồi nghỉ. Việc sử dụng thuốc này giúp giảm tê thấp, đau nhức xương khớp.
• Hạt mã tiền còn được sử dụng để trừ phong và cắt cơn động kinh. Để sử dụng trong trường hợp này, hạt mã tiền được rửa sạch và bỏ lông ngoài, sau đó nghiền thành bột và phối trộn với Dầu Vừng và bột giun đất. Hỗn hợp được dùng để làm hồ và hoàn bằng hạt cải. Liều lượng được chỉ định là 0,35-1g cho mỗi lần uống, uống vào lúc sắp đi ngủ với nước muối. Việc sử dụng thuốc này giúp trị chứng điên giản co rút và các cơn động kinh.

6 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Mã tiền trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Jon Johnson on October 24, 2018 và cộng sự (Đăng ngày 24 tháng 10 năm 2018). Nux vomica: Uses and risks, Medicalnewstoday. Truy cập ngày 28 tháng 03 năm 2023.