Ma Hoàng (Ephedra sinica Stapf.)

Ma hoàng được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa hen suyễn, sổ mũi, viêm phổi, viêm phế quản, sốt không ra mồ hôi và cảm mạo. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Ma hoàng.

1 Giới thiệu về cây Ma hoàng

Ma hoàng hay còn được biết đến với tên Thảo ma hoàng, Xuyên ma hoàng, là một loài thực vật có tên khoa học là Ephedra sinica Stapf. và thuộc họ Ma hoàng (Ephedraceae).

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây ma hoàng có đặc điểm là thân thẳng đứng cao từ 30-70cm, với nhiều đốt dài từ 3-4cm, có rãnh dọc. Lá mọc đối hoặc vòng quanh từng đốt với 3 lá mỗi vòng, các lá đã thoái hóa thành các vảy nhỏ, mặt dưới màu hồng nâu và phía trên màu trắng xám, đầu lá nhọn và cứng. Hoa chỉ có một giống và khác với thân. Quả của cây thịt, màu đỏ.

1.2 Thu hái và chế biến

Phần sử dụng của cây Ma hoàng (Herbal Ephedrae) là phần trên mặt đất và đôi khi sử dụng cả rễ (Radix Ephedrae). Thời gian thu hái là vào mùa thu, sau đó rửa sạch, phơi khô và bỏ thành bó. Nếu sử dụng theo Đông y, thì có thể tẩm Mật Ong hoặc giấm và sao khô.

Thảo ma hoàng: có nhánh hình trụ tròn, với đường kính từ 1 đến 2 mm và ít phân nhánh. Mặt ngoài của thảo ma hoàng có màu xanh lá cây nhạt đến đen xanh vàng, với nhiều rãnh dọc và hơi ráp tay. Thân của cây được chia thành nhiều đốt và dóng rõ, mỗi dóng có chiều dài từ 2,5 đến 3 cm. Lá của thảo ma hoàng có hình vây nhỏ, dài từ 3 đến 4 mm và thường mọc đối ít khi mọc vòng. Đầu lá phía trên cong và nhọn. Ruột có màu nâu đỏ, vết bẻ có xơ, thể chất cây giòn và dễ gãy. Thảo ma hoàng có mùi thơm nhẹ và vị hơi đắng, chát.

Mộc Tặc ma hoàng có thân với đường kính từ 1 đến 1,5 mm, không ráp tay và thường phân nhánh nhiều. Giống của mộc tặc ma hoàng có chiều dài từ 1 đến 3 cm. Lá của mộc tặc ma hoàng có hình vẩy tam giác, dài từ 1 đến 2 mm, màu trắng xám, đầu lá không cuộn lại và ruột có màu đỏ nâu đến nâu đen.

Trung gian ma hoàng có đường kính từ 1,5 đến 3 mm, thường phân nhánh, ráp tay và dóng có chiều dài từ 2 đến 6 cm. Lá của trung gian ma hoàng có hình vẩy dài từ 2 đến 3 mm, thường mọc vòng và đầu lá nhọn.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây xuất hiện khá phổ biến tại nhiều nơi trên thế giới như Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, châu  u, châu Mỹ và châu Phi. Nó có một lịch sử lâu đời về việc sử dụng trong y học tại Trung Quốc và Ấn Độ, để giúp điều trị các triệu chứng như cảm lạnh, sốt, đau đầu, ho, khó thở và các tình trạng bệnh khác. Tại Việt Nam, cây này đã được trồng ở Lào Cai, cụ thể là ở vùng Sapa.

2 Thành phần hóa học

Cây có chứa nhiều hợp chất sinh học như alkaloid, bao gồm ephedrine, pseudoephedrine (isoephedrine), nor-pseudoephedrine (cathine), nor-ephedrine, methyl ephedrine, methyl pseudoephedrine, tannin và một số hợp chất khác như quinoline và axit 6-hydroxy kynurenic.

3 Tác dụng - Công dụng của cây Ma hoàng

3.1 Tác dụng dược lý 

Tác dụng của Ephedrin là giãn phế quản, tạo ảo giác, kích thích tim, làm co mạch và kích thích hệ thần kinh giao cảm. Các hợp chất phenolic được trích xuất từ cây Ephedra có hoạt tính kháng khuẩn đáng kể chống lại Pseudomonas aeruginosa, một loại vi khuẩn gram âm, Staphylococcus aureus, một loại vi khuẩn gram dương và Aspergillus niger, một loại nấm.

3.2 Giúp trao đổi chất và giảm béo

Cây ma hoàng từng được nghiên cứu giảm cân từ những năm 1980 đến đầu những năm 2000, trước khi ephedrine bị cấm. Ephedrine trong cây ma hoàng có thể tăng tỷ lệ trao đổi chất khi nghỉ ngơi, đốt cháy chất béo và giảm cân trong thời gian dài. Tuy nhiên, dữ liệu về tính hữu ích của ephedrine để giảm cân còn thiếu và nhiều nghiên cứu kiểm tra kết hợp ephedrine và caffein hơn là ephedrine đơn độc.

3.3 Hiệp đồng với caffeine

Ephedrine và caffein được kết hợp để giảm cân và tác dụng của chúng có vẻ lớn hơn khi sử dụng riêng lẻ. Khi kết hợp, chúng có thể tăng tốc độ trao đổi chất, giúp giảm mỡ trong cơ thể và giảm cân. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng sử dụng sản phẩm có chứa ephedrine và caffein có thể làm giảm cân và giảm mỡ hiệu quả hơn so với việc sử dụng riêng lẻ.

3.4 Vị thuốc Ma hoàng - Công dụng theo y học cổ truyền

3.4.1 Ma hoàng tính vị quy kinh

Theo lĩnh vực Đông y, cây ma hoàng được xếp vào loại có vị cay, đắng và tính ấm. Nó được cho là có tác dụng trên kinh phế và bàng quang.

3.4.2 Công dụng của cây Ma hoàng

Đông y có tác dụng giúp lợi tiểu, chữa các bệnh như hen suyễn, viêm phổi, viêm phế quản, sốt không ra mồ hôi, cảm mạo. Trong khi đó, Tây y sử dụng ephedrin làm chất hoạt động chính để điều trị hen và sổ mũi (dưới dạng thuốc nhỏ mũi). Tuy nhiên, ephedrin là một tiền chất được sử dụng trong việc tổng hợp thuốc hướng tâm thần và gây nghiện. 

Lưu ý: Ma hoàng không nên sử dụng cho người đau tim hoặc ra nhiều mồ hôi. Những người có huyết áp cao cần phải cẩn thận khi sử dụng ma hoàng. Ngoài ra, sử dụng ma Hoàng Liên tục có thể gây mất ngủ, kích động và quen thuốc.

4 Tác hại của Ma hoàng

Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã cấm bán các chất bổ sung chế độ ăn uống có chứa ephedrine alkaloids (hợp chất kích thích được tìm thấy trong Ephedra sinica và một số loại thực vật khác) tại Hoa Kỳ vào năm 2004. Trước lệnh cấm, cây ma hoàng là một thành phần trong một số chất bổ sung chế độ ăn uống thúc đẩy giảm cân, tăng năng lượng và nâng cao hiệu suất thể thao.

FDA cấm bổ sung chế độ ăn uống có chứa alkaloid ephedrine vì rủi ro an toàn nghiêm trọng của họ. Các chất bổ sung có liên quan đến các trường hợp đau tim, co giật, đột quỵ và đột tử. Những người có tiền sử bệnh tim mạch, những người dùng ephedra liều cao và những người dùng nó kết hợp với các chất kích thích khác như caffein sẽ có nguy cơ gia tăng, nhưng một số sự kiện nghiêm trọng xảy ra ở những người không có vấn đề y tế từ trước , những người dùng ma hoàng với liều lượng tương đối thấp, hoặc những người chỉ dùng ma hoàng một mình.

Uống cây ma hoàng cũng có thể gây lo lắng, chóng mặt, khô miệng, nhức đầu, khó chịu, buồn nôn, thay đổi tính cách, mất ngủ và các triệu chứng khác.

Do những rủi ro nghiêm trọng của cây ma hoàng, nó được coi là không an toàn khi sử dụng trong khi mang thai hoặc khi cho con bú.

5 Bài thuốc từ Ma hoàng

• Để chữa các triệu chứng của bệnh ngoại cảm phong hàn như mạch phù khẩn, sốt gai rét, đau đầu, đau mình mẩy, ngạt mũi, không ra mồ hôi, ta có thể sử dụng bài thuốc Ma hoàng thang gồm các thành phần như Cam Thảo, hạnh nhân, Quế chi, Ma hoàng.
• Để trị ho, khó thở, đờm loãng trắng, viêm phế quản cấp và mạn, hen phế quản kéo dài, ta có thể sử dụng bài thuốc Tiểu thanh long thang gồm các thành phần như Ngũ Vị Tử, Bán Hạ chế, chích cam thảo, Tế Tân, Ma hoàng, Bạch Thược, quế chi, can khương. Thuốc có thể được sắc uống.
• Ngoài ra, để chữa viêm cầu thận cấp kiêm nhiễm trùng ngoài da, ta có thể sử dụng bài thuốc Ma hoàng Liên kiều Xích tiểu đậu thang gồm các thành phần như bạch thược, bán hạ chế, can khương, chích cam thảo, ngũ vị tử, quế chi, tế tân. Thuốc cũng có thể được sắc uống.

6 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Ma hoàng trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Mishri Lal và cộng sự (Đăng năm 2020). Antimicrobial properties of selected plants used in traditional Chinese medicine, ScienceDirect. Truy cập ngày 28 tháng 03 năm 2023.
3. Tác giả Grant Tinsley và cộng sự (Đăng ngày 14 tháng 03 năm 2019). Ephedra (Ma Huang): Weight Loss, Dangers, and Legal Status, Healthline. Truy cập ngày 28 tháng 03 năm 2023.
4. Chuyên gia NCCIH (Đăng tháng 07 năm 2020). Ephedra, NCCIH. Truy cập ngày 28 tháng 03 năm 2023.