Labisia pumila (Blume) Fern.-Vill. (Kacip Fatimah)

Labisia pumila (Blume) Fern.-Vill, còn được gọi là Kacip Fatimah, là một loại thảo dược truyền thống phổ biến khắp Đông Nam Á. Nó chủ yếu được sử dụng để hỗ trợ sinh nở và phục hồi sau sinh ở phụ nữ. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

1 Đặc điểm thực vật

Labisia pumila, thuộc họ Primulaceae, còn được gọi là Kacip Fatimah ở Malaysia, là một loài thân thảo thường xanh, thấp bé, được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Cây có nhiều tên gọi khác nhau tùy theo khu vực, chẳng hạn như Selusoh Fatimah, Tadah Matahari, Mata Pelanduk Rimba. Loài này được phân chia thành ba phân loài chính dựa trên hình thái lá và cuống lá:

Var. alata: Cuống lá có cánh, gân lá màu đỏ.

Var. pumila: Cuống lá không cánh, mép lá rìa rõ, phiến lá hình bầu dục.

Var. lanceolata: Cuống lá dài, không cánh, phiến lá thuôn dài.

Đặc điểm nổi bật của Labisia pumila là khả năng phát triển tốt ở những vùng đất thấp trong rừng nhiệt đới, nơi có điều kiện ẩm ướt và ánh sáng khuếch tán. Tuy nhiên, loài này nhạy cảm với những thay đổi về ánh sáng, nhiệt độ và độ ẩm, khiến việc trồng trọt đòi hỏi điều kiện môi trường được kiểm soát cẩn thận.

2 Phân bố và sinh thái

Labisia pumila phân bố tự nhiên chủ yếu ở các khu rừng nhiệt đới của Đông Nam Á, bao gồm Malaysia, Thái Lan, và Indonesia. Tại Malaysia, loài này thường mọc ở độ cao từ 80–100 mét so với mực nước biển. Trong môi trường tự nhiên, cây phát triển chậm và tái sinh bằng hạt, nhưng hạt rất hiếm và khó nảy mầm.

Do nhu cầu sử dụng ngày càng cao, nhiều nghiên cứu đã được thực hiện để phát triển kỹ thuật nhân giống bằng cành, lá và thân, với sự hỗ trợ của hormone tạo rễ. Kỹ thuật nhân giống hiện đại đã chỉ ra rằng, việc trồng cây trong nhà kính giúp kiểm soát vi khí hậu, giảm hiện tượng "photo-inhibition" (ức chế quang hợp do ánh sáng mạnh) và tối ưu hóa sản lượng cây trồng.

3 Bộ phận sử dụng và thành phần hóa học của Kacip Fatimah

Tất cả các bộ phận của cây, bao gồm lá, thân và rễ, đều được sử dụng để chiết xuất dược chất. Nhiều hợp chất sinh học quan trọng đã được xác định trong chiết xuất Kacip Fatimah, gồm:

• Phenolic compounds: Gallic acid, caffeic acid, methyl gallate, benzoic acid và cinnamic acid. Các hợp chất này có tác dụng chống oxy hóa mạnh, chống viêm, kháng khuẩn, và tiềm năng chống ung thư.
• Flavonoids: Quercetin, myricetin, kaempferol, catechin, epigallocatechin. Những Flavonoid này hỗ trợ bảo vệ tim mạch, chống viêm, và kháng khuẩn.
• Saponins: Các Saponin như ardisicrenoside B, ardisiacrispin A, cyclamiretin A, được tìm thấy trong lá, thân và rễ, có khả năng chống ung thư và kháng khuẩn.
• Beta-carotene và ascorbic acid: Hai chất chống oxy hóa mạnh giúp bảo vệ tế bào khỏi tác hại của gốc tự do và tăng cường hệ miễn dịch.
• Alkenyl compounds và benzoquinone derivatives: Những hợp chất này có tiềm năng điều trị bệnh tim mạch và ung thư Đường tiêu hóa.

4 Tác dụng dược lý của Kacip Fatimah

Labisia pumila (Kacip Fatimah) là một loài thực vật giàu hoạt tính sinh học, có nhiều tác dụng dược lý quan trọng được ghi nhận qua các nghiên cứu in vitro và in vivo. Các tác dụng chính bao gồm:

4.1 Hiệu ứng phytoestrogenic

Labisia pumila được xem là một nguồn phytoestrogen tự nhiên, đóng vai trò như liệu pháp thay thế hormone (ERT) cho phụ nữ, đặc biệt trong giai đoạn hậu sản và mãn kinh. Các nghiên cứu đã chứng minh:

4.1.1 Tác động estrogenic

Chiết xuất Ethanol từ rễ cây (var. alata) có tác dụng kích thích sự tiết alkaline phosphatase trên tế bào adenocarcinoma nội mạc tử cung ở người, tương tự estrogen.

Hoạt chất trong chiết xuất có khả năng cạnh tranh liên kết với các thụ thể Estradiol, hoạt động như một chất điều hòa thụ thể estrogen chọn lọc (SERM).

4.1.2 Điều hòa mô mỡ và giảm béo phì hậu mãn kinh

Chiết xuất nước của cây làm giảm tích lũy mỡ bụng, điều hòa leptin và insulin, giúp giảm các triệu chứng béo phì hậu mãn kinh trên mô hình chuột thí nghiệm.

4.1.3 Ngăn ngừa loãng xương

Chiết xuất nước từ cây, với liều 17,5 mg/kg/ngày, có thể giảm nguy cơ loãng xương bằng cách duy trì các chỉ số sinh hóa xương, cải thiện mật độ xương và ngăn ngừa sự phân hủy Canxi.

4.1.4 Bảo vệ sức khỏe tim mạch

Phytoestrogen từ cây duy trì độ đàn hồi của thành mạch, giảm nguy cơ xơ cứng động mạch và các bệnh tim mạch ở phụ nữ mãn kinh.

4.2 Hoạt tính chống oxy hóa và chống lão hóa

Labisia pumila chứa nhiều hợp chất chống oxy hóa mạnh, như phenolic, flavonoid, beta-carotene và ascorbic acid. Các nghiên cứu cho thấy:

4.2.1 Cơ chế bảo vệ tế bào

Hoạt chất chống oxy hóa loại bỏ các gốc tự do (ROS), bảo vệ tế bào khỏi tổn thương và giảm nguy cơ bệnh mãn tính.

Anthocyanin từ var. alata có khả năng giảm nguy cơ rối loạn chuyển hóa mạn tính.

4.2.2 Chống lão hóa

Các hợp chất chống oxy hóa giúp ngăn ngừa quá trình lão hóa sớm, bảo vệ Collagen, và cải thiện độ đàn hồi của da.

4.3 Hoạt tính kháng khuẩn và kháng nấm

Labisia pumila có khả năng chống lại nhiều loại vi khuẩn và nấm gây bệnh:

4.3.1 Kháng khuẩn

Chiết xuất của var. pumila có hoạt tính mạnh hơn đối với vi khuẩn Gram dương (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis) so với var. alata.

Trong khi đó, var. alata cho thấy hiệu quả cao hơn đối với vi khuẩn Gram âm (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa).

4.3.2 Kháng nấm

Chiết xuất thể hiện khả năng ức chế sự phát triển của các loài nấm như Candida, Fusarium và Mucor.

4.3.3 Hoạt tính tăng cường

Một số hợp chất như belamcandol B và 1,3-dihydroxy-5-[10(Z)-pentadecenyl]benzene, được chiết xuất từ cây, cho thấy hiệu quả kháng khuẩn vượt trội ở nồng độ rất thấp (0,83 µg/mL).

4.4 Hoạt tính chống ung thư

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng Labisia pumila có khả năng chống ung thư nhờ vào các hoạt chất phenolic, flavonoid và saponin.

4.4.1 Ức chế khối u da

Trên mô hình chuột, chiết xuất ethanol của cây làm giảm tỷ lệ mắc khối u, giảm kích thước khối u và trì hoãn sự xuất hiện của khối u da gây ra bởi DMBA và croton oil.

4.4.2 Cơ chế tác động

Hoạt chất phenolic trong cây ức chế quá trình phát triển của tế bào ung thư bằng cách giảm viêm và kiểm soát stress oxy hóa.

4.5 Tác dụng điều hòa chuyển hóa và nội tiết

Labisia pumila cải thiện các vấn đề chuyển hóa và nội tiết:

Tăng độ nhạy insulin: Ở chuột mô hình hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS), chiết xuất nước từ cây cải thiện độ nhạy Insulin lên đến 36%, đồng thời điều hòa lipid máu mà không ảnh hưởng đến trọng lượng cơ thể.

Điều hòa leptin: Tăng mức leptin huyết tương, giúp điều chỉnh cảm giác thèm ăn và cân bằng năng lượng.

4.6 Các hoạt tính dược lý khác

Kháng viêm: Hoạt chất từ cây giảm viêm nhờ khả năng ức chế các cytokine tiền viêm và enzyme liên quan đến phản ứng viêm.

Chống lão hóa da: Phenolic và flavonoid từ cây giúp bảo vệ da khỏi tác động của tia UV, giảm nguy cơ tổn thương tế bào da.

5 Công dụng trong dân gian

Trong y học cổ truyền Malaysia, Labisia pumila được sử dụng để:

Hỗ trợ sức khỏe sinh sản nữ: Tăng cường phục hồi sau sinh, điều hòa kinh nguyệt và giảm Đau Bụng Kinh.

Tăng cường năng lượng và sức chịu đựng: Được dùng bởi cả nam và nữ để cải thiện sức khỏe tổng thể và sức bền.

Chữa rối loạn tiêu hóa và nội tiết: Thường được sử dụng trong các bài thuốc chữa đau bụng, cải thiện tiêu hóa.

Labisia pumila là một loài thực vật dược liệu quý với tiềm năng lớn trong điều trị các bệnh lý liên quan đến nội tiết tố, stress oxy hóa, và ung thư. Mặc dù nhiều tác dụng sinh học đã được chứng minh trên mô hình động vật, các nghiên cứu sâu hơn trên người là cần thiết để khai thác tối đa giá trị của loài này trong y học hiện đại.

6 Tài liệu tham khảo

Tác giả Norhanisah Abdullah và cộng sự (đăng ngày 20 tháng 12 năm 2013). Labisia pumila: A Review on its Traditional, Phytochemical and Biological Uses. World Applied Sciences Journal. Truy cập ngày 18 tháng 3 năm 2025.