Khúng Khéng (Chỉ Cụ, Vạn Thọ - Hovenia dulcis)

Khúng khéng được biết đến khá phổ biến với công dụng chữa ngộ độc rượu, tiểu tiện không thông, cơ thể suy nhược, khát nước và khô cổ. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Khúng khéng.

1 Cây khúng khéng là cây gì?

Hovenia dulcis Thunb., được biết đến với các tên gọi như Khúng khéng, Chỉ cụ, Vạn thọ, là một loại cây thuộc họ Táo ta - Rhamnaceae.

1.1 Hình ảnh cây Khúng khéng

Loài cây gỗ, cao khoảng 10-15m, với vỏ cây có màu nâu xám. Cành non của cây có lông và lỗ bì. Các lá mọc so le, có phiến lá xoan, nhọn, dài khoảng 10-15cm và rộng 5-9cm, nhẵn hoặc có lông bột ở gần cuống lá. Cuống lá của cây dài khoảng 3-5cm.

Cây có hoa màu trắng hoặc lục nhạt, nằm ở nách lá và có cuống. Quả của cây có hình cầu, gần như khô trên một cuống quả phồng ra, nạc, ngọt và có màu đỏ đỏ. Hạt của cây khúng khéng có hình tròn dẹt, bóng và màu nâu.

Dưới đây là hình ảnh cây Khúng khéng

1.2 Thu hái và chế biến

Phần của cây được sử dụng gồm: Hạt, vỏ rễ, cuống quả. Hạt thường được gọi là Chỉ củ tử và người ta còn dùng lá cây, rễ, phần chất gỗ và vỏ cây. Vào khoảng tháng 10-11 khi quả chín, người ta bắt đầu hái quả để giữ nguyên cuống, sau đó phơi khô hoặc nghiền quả để lấy hạt và sau đó phơi khô.

1.3 Đặc điểm phân bố

Khúng khéng thường mọc trong rừng thứ sinh và vùng núi đá, cây có thể được trồng bằng cách giống hạt hoặc cấy cành. Thời gian ra hoa của cây là từ tháng 5 đến 10 và thời gian ra quả là vào tháng 10-11. Loài cây này được phân bố chủ yếu tại các tỉnh Cao Bằng và Lạng Sơn ở Việt Nam, cũng như ở Trung Quốc và Nhật Bản.

2 Thành phần hóa học

Cây chứa nhiều Saponin triterpen loại dammarane, được tìm thấy trong rễ, vỏ và lá. Ngoài ra, các Flavonoid như dihydrokaempferol, quercetin, 3,3′,5′,5,7-pentahydroflavone và dihydromyricetin cũng được phân lập từ hạt. Quả chứa nhiều dihydroflavonol như dihydromyricetin và hovenodulinol, cũng như flavonol như myricetin và gallocatechin. Các chất hữu cơ như alkaloid, axit vanillic và axit ferulic được tìm thấy trong rễ, vỏ và hạt cây. Cuối cùng, cuống của cây chứa nhiều polysacarit, có thể được sử dụng như một loại thực phẩm bổ sung.

3 Tác dụng - Công dụng của cây Khúng khéng

3.1 Tác dụng dược lý 

H. dulcis có nhiều đặc tính dược lý khác nhau, bao gồm chống oxy hóa, chống viêm, bảo vệ gan, và đặc biệt là trị đái tháo đường và chống ung thư. Trong y học cổ truyền Trung Quốc, H. dulcis được sử dụng như một loại thuốc thảo dược cho chứng nôn nao. Chiết xuất toàn bộ cây được sử dụng để giảm nồng độ cồn trong máu và hỗ trợ quá trình loại bỏ độc tố do lạm dụng rượu gây ra. Quả và cuống có hoạt tính kháng khuẩn, chống oxy hóa và có khả năng trị đái tháo đường, trong khi hạt của cây có thể được sử dụng để điều trị say rượu do tính lợi tiểu của chúng.

3.1.1 Giải độc rượu cấp tính và hoạt động chống nôn nao

H. dulcis là một loại thảo dược được sử dụng trong y học cổ truyền Trung Quốc và Hàn Quốc để điều trị chứng say rượu cấp tính. Nghiên cứu đã chứng minh rằng chiết xuất H. dulcis có hoạt tính sinh học giúp giảm nồng độ cồn trong máu bằng cách tăng hoạt động của ADH và ALDH. Nó có thể giảm triệu chứng nôn nao bằng cách điều chỉnh phản ứng viêm. Việc sử dụng chiết xuất H. dulcis đã khiến các nhà nghiên cứu Hàn Quốc điền vào đơn xin cấp bằng sáng chế để tìm hiểu thêm về hoạt tính sinh học của nó chống lại độc tính của rượu.

3.1.2 Bảo vệ gan và chống xơ hóa

Nghiên cứu chỉ ra chiết xuất metanol có tác dụng bảo vệ gan đáng kể. Các nhóm được điều trị bằng chiết xuất metanol cho thấy nồng độ AST và ALT huyết thanh thấp hơn đáng kể so với các nhóm khác. Các hợp chất được xác định là Myricetin và DHM có tác dụng bảo vệ gan. Các tác giả cũng chứng minh tác dụng này trong mô hình in vivo về tổn thương gan cấp tính gây ra bởi CCl4. Cơ chế hoạt động tiềm năng của tác dụng bảo vệ gan chiết xuất H. dulcis được xác định thông qua đánh giá biểu hiện mRNA của MMP-13 và TIMP-1 trong mô gan. Nghiên cứu khác của Lee và đồng nghiệp cũng cho thấy chiết xuất quả H. dulcis giảm nồng độ ALT, AST và bilirubin cũng như thể tích biểu hiện của Collagen I và III trên chuột. Việc điều trị làm giảm sự biểu hiện của collagen I và III có thể giải thích tác dụng bảo vệ gan của chiết xuất quả H. dulcis.

Chiết xuất H. dulcis đã được chứng minh có tác dụng bảo vệ gan khỏi độc tính của rượu. Sử dụng chiết xuất dịch quả và trái cây đều có tác dụng bảo vệ gan ở chuột bị tổn thương gan cấp tính do rượu mà không gây ra tác dụng phụ độc hại. Chiết xuất dịch quả đường uống không gây tử vong hoặc tác dụng độc hại. Nghiên cứu còn cho thấy thành phần chính của chiết xuất H. dulcis là polysaccharide, có tác dụng chống oxy hóa mạnh mẽ và khôi phục các hoạt động của SOD và Glutathione Peroxidase trong gan của những con chuột bị tổn thương bởi ethanol. Kết quả này cho thấy chiết xuất H. dulcis có tác dụng bảo vệ gan thông qua hoạt động chống oxy hóa và phần polysaccharide có tác dụng sinh học.

3.1.3 Chống viêm và giảm đau

Các nghiên cứu cho thấy chiết xuất từ cây H. dulcis có tác dụng chống viêm thông qua việc ức chế các con đường và chất trung gian quan trọng trong phản ứng viêm. Chiết xuất cũng làm giảm mạnh hoạt động của các tế bào đại thực bào chuột được kích thích bằng LPS. Trong đó, các phân tử hoạt tính sinh học chính là DHM, taxifolin và myricetin. Tác dụng chống viêm của chiết xuất cũng đã được xác nhận trong các nghiên cứu trên tế bào và động vật.

3.1.4 Chống đái tháo đường

Các nghiên cứu in vitro và in vivo cho thấy rằng chiết xuất H. dulcis có tác dụng trị đái tháo đường. Nghiên cứu in vitro cho thấy rằng chiết xuất này ức chế α-amylase và α-glucosidase. Flavonoid, myricetin và quercetin được tìm thấy trong chiết xuất hạt Ethanol H. dulcis cũng có tác dụng ức chế α-amylase và α-glucosidase. Các nghiên cứu in vivo trên chuột nhắt và chuột cống đã chứng minh rằng chiết xuất H. dulcis làm giảm đáng kể lượng đường trong máu và tăng glycogen ở gan. Việc sử dụng H. dulcis chiết xuất nước cuống trong 6 tuần làm giảm nồng độ Glucose trong máu và phục hồi một phần đảo tụy và tế bào β của tụy khỏi tổn thương. Chiết xuất metanol 80% của quả H. dulcis cũng giảm glucose huyết tương, lipid peroxide, cholesterol toàn phần và chất béo trung tính trong microsome gan và gia tăng nồng độ glutathione trong tế bào chất của gan.

3.1.5 Chống oxy hóa

Chiết xuất từ cây H. dulcis có tác dụng chống oxy hóa được chứng minh trong nhiều nghiên cứu và hỗ trợ bảo vệ gan và giải độc rượu. Một nghiên cứu mới đây đã chỉ ra rằng tác dụng chống oxy hóa của cây này có mối tương quan chặt chẽ với quá trình chín của giả quả. Trong giai đoạn chưa trưởng thành, chiết xuất có hoạt tính chống oxy hóa cao hơn do sự hiện diện cao của các hợp chất phenolic. Bên cạnh đó, các bộ phận khác của cây H. dulcis như lá và thân cũng có hoạt tính chống oxy hóa. Các hợp chất polysacarit và phức hợp polysacarit-protein-polyphenolic được chiết xuất từ ​​cây này cũng được báo cáo có tác dụng mạnh mẽ và ứng dụng trong ngành thực phẩm chức năng và y học.

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

3.2.1 Tính vị, tác dụng

Hạt khúng khéng có vị ngọt, chua, tính bình; vỏ rễ có vị chát, tính ấm. Hạt có tác dụng hoạt huyết thư cân, trừ phiền chỉ khát, lợi niệu, thanh nhiệt giải độc, giải độc rượu. Cuống quả có tác dụng hoạt huyết và kiện vị. 

3.2.2 Công dụng của cây Khúng khéng

Tại Trung Quốc và Nhật Bản, người ta dùng cuống quả có vị ngọt mát để ăn. Hạt của cây Khúng khéng được sử dụng như một loại thuốc bổ, giải độc và chữa các triệu chứng như ngộ độc rượu, tiểu tiện không thông, cơ thể suy nhược, khát nước và khô cổ. Cách sử dụng là ngày dùng từ 3-5g ngâm với rượu uống. Ở Trung Quốc, cuống quả được sử dụng để trị các triệu chứng như say rượu, phiền nhiệt miệng khát, ẩu thổ, đại tiểu tiện bất lợi. Trong khi đó, vỏ rễ và rễ được sử dụng để chữa ho lao, thổ huyết, phong thấp và đau gân cốt.

Cây Khúng khéng không chỉ có quả mà cả lá và cành đều có công dụng tốt khi được nấu thành cao và uống. Ngoài ra, vỏ cây cũng có thể dùng để dứt nôn ói và giải độc rượu, giống như tác dụng của cây Ô Đầu Aconitum. Tại Cao Bằng, lá tươi của cây cũng được sử dụng để nấu nước uống để ngăn chặn tình trạng say rượu.

Gỗ của cây được sử dụng để làm gối kê đầu cho những người bị say rượu và cũng có thể được nấu nước uống để giã rượu.

Ngoài ra, cây Khúng khéng còn được sử dụng để trị hôi nách, thường được phối hợp với Thanh Mộc Hương, Đào, Liễu và sữa phụ nữ đun nước rửa. Vỏ cây cũng có tác dụng hoạt huyết, thư giãn gân cốt và được dùng để trị ăn không tiêu và giải độc ô đầu.

4 Cây khúng khéng mua ở đâu?

Để mua giống cây khúng khéng, bạn có thể tham khảo tại các nhà vườn. Cây có thể trồng được từ hạt hoặc mọc từ chồi rễ. Khi mua cây, ưu tiên lựa chọn những nhà vườn uy tín, cây khỏe, nhiều lá.

5 Tài liệu tham khảo

1. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1, tác giả Võ Văn Chi, Nhà xuất bản y học (Xuất bản năm 2021). Khúng khéng trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Gianluca Sferrazza và cộng sự (Đăng tháng 2 năm 2021). Hovenia dulcis Thumberg: Phytochemistry, Pharmacology, Toxicology and Regulatory Framework for Its Use in the European Union, PubMed. Truy cập ngày 15 tháng 04 năm 2023.