Kha Tử (Chiêu Liêu - Terminalia chebula)

Kha tử được biết đến khá phổ biến với công dụng trị ho mất tiếng, di tinh, ra mồ hôi trộm, trĩ và đau bụng. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Kha tử.

1 Giới thiệu về cây Chiêu liêu (Kha tử)

Tên khoa học của cây Kha tử là Terminalia chebula Retz., còn được biết đến với các tên gọi như Chiêu liêu, Chiêu liêu hồng, Xàng hay Tiếu, và thuộc vào họ Bàng - Combretaceae.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây Kha tử là một loại cây cao lớn, có thể đạt chiều cao từ 15 đến 20 mét. Cành non của cây có lông. Vỏ thân có màu xám nhạt và có vết nứt dọc. Lá cây mọc đơn lẻ, có chóp nhọn và dài khoảng từ 15 đến 20 cm. Lá có lông mềm và trở nên nhẵn sau khi lớn, ở đầu cuống lá có 2 tuyến nhỏ. Cây Kha tử có hoa nhỏ màu trắng vàng, có mùi thơm, được xếp thành chùy ở nách lá hoặc ở ngọn, và phủ lông màu đồng. Quả có hình trứng thuôn, dài khoảng 3-4 cm, rộng 22-25 mm, tù hai đầu, không có cánh và có 5 cạnh dọc. Quả có màu nâu vàng hạt và chứa thịt đen. Hạch của quả có đường kính khoảng 4 mm và có lá mầm cuộn.

1.2 Thu hái và cách chế biến quả kha tử

Bộ phận dùng: quả khô - Fructus Terminaliae Chebulae (Kha tử), và còn sử dụng cả vỏ cây. Quả thu hái vào mùa chín (thường là tháng 9-11) và được phơi khô. Trước khi sử dụng, quả cần được sao và tách hạt ra hoặc đập nát trước khi dùng. Nên bảo quản ở nơi khô ráo để giữ được chất lượng của sản phẩm.

Thịt quả Kha tử: Lấy Kha tử sạch, ngâm qua nước, ủ mềm, bỏ hạch, phơi thịt quả đến khô.

1.3 Mô tả Dược liệu Kha tử theo Dược điển

Hình dạng: Quả trám hay trứng thuôn, độ dài 2 - 4 cm, đường kính 2 - 2,5 cm.

Mặt ngoài có màu nâu hơi vàng hoặc màu nâu thẫm, hơi sáng bóng, có 5 - 6 cạnh dọc và vân nhăn không đều, phần đáy có vết sẹo cuống quả, hình tròn.

Chất quả chắc, thịt quả dày 2 - 4 mm, màu nâu hơi vàng, hay vàng nâu thẫm, hạch quả dài 1,5 - 2,5 cm, đường kính 1 - 1,5 cm thô và cứng, màu vàng nhạt.

Hạt quả hình hoi hẹp, dài 1 cm, đường kính 2 - 4 mm, vỏ cứng màu vàng nâu, đôi lá mầm trắng, chống lên nhau và cuộn xoắn lại.

1.4 Đặc điểm phân bố

Loài cây có nguồn gốc từ Ấn Độ và Đông Nam Á, thường mọc trong rừng thưa, rừng thứ sinh khô, cây rụng lá ở vùng núi, thường xuất hiện ở các khu vực gần sông suối và chân núi ở độ cao dưới 900m. Loài cây này có khả năng tái sinh mạnh dưới tán rừng. Hoa nở vào mùa tháng 5-6 và quả chín vào tháng 8-9. Ở Việt Nam, cây này được tìm thấy từ Thừa Thiên- Huế đến Lâm Đồng, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa-Vũng Tàu và An Giang. Loài cây này cũng được phân bố rộng rãi ở Ấn Độ, Mianma, Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan và Malaixia.

2 Thành phần hóa học

Quả Kha tử chứa các hoạt chất như steroid/sapogenin, Saponin, dẫn xuất anthraquinone, Flavonoid và tanin. Trong đó, tanin là thành phần quan trọng nhất, với hàm lượng từ 32% đến 45%, bao gồm axit galic, axit ellagic, axit chebulic, axit chebulinic, punicalagin và axit tannic. Ngoài ra, cũng đã phát hiện các flavonoid quercetin, catechin và kaempferol. Quả cũng chứa đường đơn và đường oligo (9%) gồm D-glucose, D-fructose và saccharose, cùng với các axit trái cây như axit quinic (1,5%), axit shikimic (2%) và dầu béo (40% từ hạt). Với hàm lượng tanin cao, Kha tử được sử dụng phổ biến như một chất làm se da.

3 Trái Chiêu liêu (kha tử) trị bệnh gì?

3.1 Tác dụng dược lý 

Theo các nguồn y học truyền thống của Iran, Kha tử (myrobalan) được cho là có khả năng tăng cường trí nhớ và hoạt động của não. Nó cũng được cho là có tác dụng đối với các triệu chứng như đau đầu, u sầu, trầm cảm, ám ảnh, mất trí nhớ, liệt mặt, lầm tưởng, chóng mặt và mất ngủ. Theo các tài liệu truyền thống, myrobalan cũng giúp ngăn chặn sự tràn vào của hơi dạ dày vào não và loại bỏ chất bài tiết đờm khỏi não.

3.1.1 Chống oxy hóa

Quả của cây T. chebula có hoạt tính chống oxy hóa cao nhờ chứa chất phenolic. Nó cũng có thể ức chế hoạt động của xanthine/xanthine oxidase và thu hẹp các gốc DPPH. T. chebula trong công thức đa hợp chất cũng có thể ức chế sự tán huyết và giải phóng oxit nitric. Các chất chiết xuất của quả T. chebula thể hiện hoạt tính chống oxy hóa khác nhau ở các cường độ khác nhau. Chiết xuất nước và metanol của quả cũng có hoạt tính chống oxy hóa mạnh. Nó chứa các dẫn xuất axit hydroxybenzoic, dẫn xuất axit hydroxycinnamic, flavonol aglycones và glycoside của chúng, là các hợp chất phenolic chính.

3.1.2 Chống ung thư

Một nhóm nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng các hợp chất phenolic từ quả T. chebula Retz, bao gồm axit chebulinic, axit tannic và axit ellagic, có tác dụng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư. Chiết xuất Ethanol từ quả này cũng ức chế sự tăng sinh và gây chết tế bào tùy thuộc vào liều lượng trên một số dòng tế bào ung thư vú, xương và tuyến tiền liệt. Ngoài ra, chiết xuất axeton từ vỏ và bột quả T. chebula cũng có hoạt tính chống ung thư.

3.1.3 Bảo vệ gan

Một hỗn hợp axit chebulic và axit neochebulic từ quả T. chebula có tác dụng bảo vệ gan. Chiết xuất ethanol T. chebula cũng có thể ngăn ngừa nhiễm độc gan trong mô hình bán mãn tính. Tác dụng bảo vệ gan của T. chebula đã được chứng minh trên chuột và tế bào gan. T. chebula cũng có hoạt động bảo vệ gan chống lại độc tính do carbon tetrachloride gây ra trong tế bào gan chuột trong một công thức thảo dược.

3.1.4 Bảo vệ tim mạch

Tiền xử lý chiết xuất từ quả T. chebula đã giúp cải thiện tác dụng của isoproterenol đối với sự hình thành lipid peroxide và duy trì hoạt động của các enzyme chẩn đoán tổn thương cơ tim ở chuột. Ngoài ra, vỏ trái của T. chebula cũng có hoạt tính bảo vệ tim mạch trong mô hình tim ếch bị cô lập.

3.1.5 Chống đái tháo đường

T. chebula làm giảm đường trong máu của chuột mắc tiểu đường do streptozotocin gây ra, cả trong nghiên cứu ngắn hạn và dài hạn. Nó cũng có tác dụng bảo vệ thận. Quả và hạt đều có hiệu quả tương tự.

3.1.6 Kháng khuẩn

T. chebula có hoạt tính kháng khuẩn mạnh đối với nhiều loại vi khuẩn gây bệnh ở người, bao gồm cả Gram dương và Gram âm. Nhiều chất hoạt tính kháng khuẩn được phân lập từ T. chebula, bao gồm axit ethanedioic và axit ellagic từ phần butanol của dịch chiết quả, GA và este etyl từ chiết xuất etanol, và phenolic từ chiết xuất ethanol của quả. T. chebula cũng có tác dụng ức chế sự phát triển của nhiều loại vi khuẩn, bao gồm Streptococcus mutans và Salmonella typhi

3.1.7 Kháng nấm

Dịch chiết nước từ T. chebula có hoạt tính kháng nấm chống lại một số loại nấm da và nấm men như Candida albicans, Epidermophyton, Floccosum, Microsporum gypseum và Trichophyton rubrum. Tác dụng ức chế đối với ba loại nấm da và nấm men đã được ghi nhận và chiết xuất từ hạt cũng có hoạt tính kháng nấm Trichophyton glabrata. Hoạt tính kháng nấm men của chiết xuất T. chebula trong metanol đã được quan sát thấy chống lại nấm Candida albicans kháng Clotrimazole.

3.1.8 Chống viêm

Nước chiết từ quả khô của T. chebula có khả năng chống viêm bằng cách ức chế tổng hợp oxit nitric cảm ứng. Axit chebulagic từ hạt T. chebula chưa trưởng thành có tác dụng ức chế bệnh viêm khớp do Collagen ở chuột. T. chebula trong công thức đa hợp chất (Aller-7) có tác dụng chống viêm phụ thuộc vào liều đối với bệnh viêm khớp do tá dược Freund ở chuột.

3.2 Quả kha tử chữa bệnh gì theo y học cổ truyền

Trong Dược điển Việt Nam 5 có ghi chép lại, Kha tử có vị khổ, toan, sáp, bình, quy kinh phế, đại trường. Công năng: Sáp trường chỉ tả, liễm phế, giáng hỏa lợi hầu họng. Chủ trị: Tả lỵ lâu ngày, đại tiện ra máu, lòi dom, hen suyễn khó thở lâu ngày không khỏi, đau bụng.

Thảo dược này có tác dụng trừ ho và sát trùng đường ruột. Quả xanh của loại thảo dược này chứa một hoạt chất làm săn da và có tính gây trung tiện, cũng như gây xổ. Trong khi đó, quả già lại có tác dụng gây xổ mạnh. Hợp chất chebulin trong quả có tác dụng chống co thắt tương tự như Papaverin. Ngoài ra, vỏ cây của loại thảo dược này còn có tác dụng lợi tiểu và cường tim.

Liều lượng: Ngày dùng 3g - 6g dạng thuốc sắc hoặc thuốc viên.

3.3 Công dụng, cách dùng và sử dụng quả Kha tử khô (Chiêu liêu)

Kha tử, hay còn gọi là Quả Chiêu liêu, là một loại thuốc được sử dụng để điều trị các triệu chứng ho mất tiếng, di tinh, ra mồ hôi trộm, trĩ, xích bạch đới, đau bụng, ỉa chảy kéo dài, lỵ kinh niên. Thuốc có thể được sử dụng dưới dạng thuốc sắc hoặc thuốc viên, với liều dùng từ 3-6g mỗi ngày, hoặc dùng từ 3-6 quả loại trung bình đủ để xổ. Tuy nhiên, để tránh quá liều, không nên dùng quá liều. Ngoài ra, lá của cây cũng có thể được sử dụng để điều trị ỉa chảy và lỵ ở trẻ em, với liều dùng cho trẻ nhỏ 1 tuổi là 0,05g và uống mỗi 3 giờ một lần.

Nước sắc quả Kha tử được sử dụng để làm nước súc miệng giúp chữa trị loét miệng và viêm họng. Bột quả Kha tử có tính chất làm se tốt và được sử dụng làm thuốc đánh răng để giảm chảy máu, loét và lỏng lẻo ở nướu. Ngoài ra, nó còn có tác dụng tăng cảm giác thèm ăn, giúp tiêu hóa tốt, kích thích gan, nhuận tràng nhẹ và giúp điều trị tiêu chảy mãn tính. Loại thảo dược này còn được sử dụng để điều trị suy nhược thần kinh và thần kinh dễ bị kích thích, nó còn giúp thúc đẩy khả năng tiếp nhận của các giác quan. Nó còn có tính chất làm se và được sử dụng như tá dược để điều trị xuất huyết, ho mãn tính, đau họng và hen suyễn. Bên cạnh đó, loại thảo dược này còn hữu ích trong điều trị các bệnh như sỏi thận, chứng khó tiểu, bí tiểu và các rối loạn da tiết dịch như dị ứng, mề đay và các rối loạn ban đỏ khác.

4 (Cách) Ngậm quả kha tử ngâm mật ong có tác dụng gì?

4.1 Sử dụng kha tử nhục và mật ong

Đặt kha tử nhục vào một lọ rộng và rót Mật Ong vào cho đến khi kha tử nhục được ngập. Sau đó, đóng kín lọ và ngâm trong vòng 30 ngày trước khi sử dụng. Khi sử dụng, ngậm trực tiếp một miếng kha tử nhục trong miệng (tốt nhất là trước khi đi ngủ) và sau đó nuốt nước (nếu còn lại bã, hãy thay bằng miếng khác).

Đối với trẻ em, cần pha 10g kha tử nhục vào 150ml nước, sắc 3 lần và cho thêm 50ml mật ong (10ml chứa 0,5g kha tử). Trẻ 12 tháng uống mỗi lần 5ml thuốc, 3 lần/ngày. Trẻ 24 tháng uống mỗi lần 7ml, 3 lần/ngày. Trẻ 36 tháng uống mỗi lần 10ml, 3 lần/ngày. Thuốc này có thể giúp điều trị các bệnh ho và viêm họng ở trẻ em.

4.2 Chữa ho lâu ngày

Sắc 6g kha tử nhục, 10g Đảng Sâm và 10g Mạch Môn đã bỏ lõi với 300ml nước, sau đó cho thêm 30ml mật ong và chia thành 3 lần uống trong ngày (sáng, tối và trước khi đi ngủ). Nên sử dụng liên tục cho đến khi khỏi bệnh.

4.3 Phòng và chữa khàn tiếng và mất tiếng

Làm bột mịn 10g kha tử nhục, rồi trộn với 40g ô mai bỏ hạt và 40ml mật ong. Đánh nhuyễn hỗn hợp ô mai và kha tử nhục, sau đó chia thành 50 viên. Mỗi lần ngậm từ 1 đến 2 viên.

4.4 Điều trị ho kéo dài

Sử dụng 4g kha tử và 4g đảng sâm, sắc với 400ml nước. Chia làm hai phần bằng nhau và uống 3 lần trong ngày.

4.5 Điều trị tiêu chảy kéo dài

Sử dụng 10g kha tử, xay nhuyễn và trộn với cháo để ăn.

5 Tài liệu tham khảo

1. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1, tác giả Võ Văn Chi, Nhà xuất bản y học (Xuất bản năm 2021). Kha tử trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Tác giả Assie Jokar và cộng sự (Đăng tháng 06 năm 2016). Potential therapeutic applications for Terminalia chebula in Iranian traditional medicine, ScienceDirect. Truy cập ngày 11 tháng 04 năm 2023.
3. Tác giả Anwesa Bag và cộng sự (Đăng tháng 03 năm 2013). The development of Terminalia chebula Retz. (Combretaceae) in clinical research, PubMed. Truy cập ngày 11 tháng 04 năm 2023.
4. Dược Điển Việt Nam 5 tập 2 (Xuất bản năm 2017). Kha tử (quả), trang 1212 - 1213, Dược điển Việt Nam 5 tập 2. Truy cập ngày 25 tháng 09 năm 2023.