Ích Mẫu (Sung Úy - Leonurus japonicus)

Ích mẫu được biết đến khá phổ biến với công dụng điều trị kinh nguyệt bế tắc, máu ứ tích tụ sau khi sinh đẻ, Đau Bụng Kinh hoặc kinh ra quá nhiều, phù thũng, giảm đau và làm dễ đẻ. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Ích mẫu.

1 Giới thiệu về cây Ích mẫu

Ích mẫu hay còn được gọi là Cây chói đèn hoặc Sung úy, tên khoa học là Leonurus japonicus Houtt. (L. heterophyllus Sweet), thuộc họ Hoa môi - Lamiaceae. Ngoài ra, còn có một loài khác gọi là Ích mẫu nam (Sư nhĩ), tên khoa học là Leonotis nepetaefolia (L.) R. Br., cũng thuộc họ Hoa môi - Lamiaceae.

Vị thuốc Ích mẫu trong Dược điển Việt Nam 5 có tên là Herba Leonuri japonici.

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây thân thảo, tiết diện vuông, thẳng, xốp, đường kính khoảng từ 0,2 đến 0,8 cm và chiều dài không vượt quá 40 cm từ ngọn xuống. Thân có nhiều rãnh dọc và lông mịn. Lá mọc chéo chữ thập, lá dưới gốc hình tim gần như tròn, khía răng cưa tròn, nông, càng lên cao đối thùy càng xẻ sâu, chia thành 3 thùy hình chân vịt. Các lá trên ngọn hẹp, nguyên, không xẻ thùy. Mặt trên lá màu lục, mặt dưới màu lục nhạt, hai mặt đều có lông thưa. Cụm hoa mọc vòng ở kẽ lá, tràng hoa hình môi; khi tươi có màu tím nhạt, khi khô màu nâu nhạt và thường bị rụng hết. Đài hoa hình ống chia làm 5 thùy tồn tại xung quanh 4 quả bế.

Ở loài Leonurus sibiricus L., cây nhỏ hơn, lá ở phía trên chia thành nhiều thuỳ hẹp hơn, cụm hoa rộng hơn và tràng hai môi với môi trên dài hơn môi dưới.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Toàn cây Herba Leonuri, thường được gọi là Ích mẫu thảo và quả Fructus Leonuri, thường được gọi là Sung uý tử. Để thu hoạch cây, người ta sẽ chọn thời điểm trời nắng thường vào mùa hè khoảng tháng 5 đến tháng 6, khi có một nửa số hoa trên cây đã nở, chặt lấy phần trên mặt đất dài không quá 40cm kể từ ngọn trở xuống, rửa sạch và sử dụng tươi hoặc phơi khô để sử dụng sau này. Sau khi phơi khô có thể chặt thành từng đoạn 5cm - 7cm, rồi đóng gói vào bao tải, để nơi mát, trước khi dùng cần sao vàng.

Mô tả Dược liệu Ích mẫu thảo: Đoạn thân dài từ 5 cm đến 7 cm, có hoặc không có lá, đường kính từ 0,2 cm đến 1 cm, thiết diện vuông, bổn mặt lõm, thẳng và mặt ngoài có nhiều rãnh dọc, lông bao phủ ngắn. Thân của cây có màu xanh xám hoặc màu xanh hơi vàng, chỗ rãnh màu nhạt hơn. Lá mọc đối trên đoạn thân và thường có cuống. Phiến lá được xẻ sâu thành 3 thùy, mỗi thùy lại chia 3 phần không đều, thùy mép nguyên hoặc hơi xẻ răng cưa. Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành vòng dày đặc, càng lên phía ngọn cụm hoa càng dày đặc. Tràng hoa có màu hồng tím khi tươi và khi khô sẽ chun sít lại. Quả có 3 cạnh, nhằn, màu xám nâu. Mùi của cây Ích mẫu thảo rất nhẹ, vị hơi đắng.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây Ích mẫu là loài cây liên nhiệt đới tự nhiên mọc ở vùng đồng bằng và trung du, ít gặp ở vùng cao. Cây có thể trồng quanh năm, nhưng tốt nhất là vào đầu mùa mưa. Cây ưa đất tơi xốp, thoát nước và không kén đất nên có thể trồng nhiều. Để trồng cây, hạt giống cần được xử lý trước khi gieo. Sau khi cây đã được trồng được 3-4 tháng và cây đầu ra hoa, cần cắt để lại các chồi gốc để cây tiếp tục phát triển.

2 Thành phần hóa học

Cây Ích mẫu chứa nhiều hoạt chất hóa học như leonurin, stachydrin và leonuridin. Ngoài ra, cây Ích mẫu Việt Nam còn chứa 3 alcaloid (trong đó có alcaloid có N bậc 4), 3 flavonosid (trong đó có Rutin) và 1 glucosid có khung steroid. Hạt của cây cũng chứa leonurin. Tổng cộng, đã có hơn 280 hợp chất được phân lập từ loại cây này, và chúng cho thấy nhiều hoạt tính như giãn mạch, đông máu, gây độc tế bào, tạo mạch, kháng khuẩn, chống kết tập tiểu cầu, và ảnh hưởng đến cơ trơn tử cung.

3 Tác dụng dược lý 

Ích mẫu có tác dụng tăng cường trương lực và tần số co bóp tử cung, tăng cường co bóp cơ tim, tăng tần số và biên độ hô hấp (có thể do leonurin và stachydrin). Cây còn có tác dụng tán huyết, kháng khuẩn, kháng viêm, lợi tiểu và an thần. Leonurin và stachydrin cũng có tác dụng chống thiếu máu cơ tim cục bộ ở chuột.

Nhiều thử nghiệm lâm sàng đã chứng minh rằng cao Ích mẫu mang lại nhiều lợi ích cho phụ nữ trong việc điều trị rối loạn kinh nguyệt, bao gồm tăng cường lưu thông khí huyết, giúp bổ máu và làm đẹp da. Nó cũng được biết đến với tác dụng dược lý.

4 Tính vị, quy kinh

Ích mẫu có vị hơi đắng, cay, tính hàn, quy kinh can, tâm bào. Ích mẫu có tác dụng hoạt huyết điều kinh, khư ứ chỉ thống, lợi thuỷ tiêu thũng. Quả Ích mẫu cũng có vị cay, đắng, tính hơi hàn, có tác dụng hoạt huyết điều kinh, lương can minh mục. Các hoạt chất của Ích mẫu có tác dụng đối với tử cung, huyết áp, tim mạch, hệ thần kinh và kháng sinh đối với một số vi trùng; ngoài ra còn có tác dụng đối với viêm thận và phù thũng cấp.

Ngày dùng 6g - 12g ở dạng thuốc sắc.

5 Uống viên cao ích mẫu có tác dụng gì?

Ích mẫu thường được sử dụng để điều trị các bệnh như kinh nguyệt bế tắc, máu ứ tích tụ sau khi sinh đẻ, đau bụng kinh hoặc kinh ra quá nhiều, giảm đau, làm dễ đẻ, viêm thận, phù thũng, giảm niệu, đái ra máu. Ngoài ra, hạt Ích mẫu cũng được sử dụng để làm thuốc phụ khoa, giúp cho dạ con mau co lại, co tử cung, và có tác dụng lợi tiểu và sáng mắt. Liều dùng của cây là 9-30g (thân lá) hoặc 4,5-9g (hạt), có thể sắc nước uống hoặc dùng cây nấu cao. Nó có thể được sử dụng riêng hoặc phối hợp với Ngải Cứu, Hương Phụ, Nghệ đen. Ngoài ra, cây Ích mẫu còn được sử dụng bên ngoài để trị mụn nhọt, viêm da, lở ngứa, sưng vú và chốc đầu.

Trong y học cổ truyền Trung Quốc, cây Ích mẫu được coi là một loại dược liệu rất cần thiết trong việc điều trị các rối loạn kinh nguyệt và sinh nở do ứ máu, chẳng hạn như đau bụng kinh, vô kinh và băng huyết sau sinh. Nhờ vào tác dụng điều trị tuyệt vời của nó đối với các bệnh sản phụ khoa, L. japonicus (tên khoa học của cây Ích mẫu) đã được sử dụng rộng rãi trong cả thời cổ đại và hiện đại.

5.1 Uống ích mẫu bao lâu thì có kinh?

Khi sử dụng sản phẩm Cao Ích Mẫu, sau khoảng 1-2 tuần, người sử dụng thường sẽ thấy xuất hiện hiện tượng kinh nguyệt hàng tháng. Tuy nhiên, để chu kỳ kinh nguyệt trở lại trạng thái bình thường thì cần phải đợi thêm khoảng 1 vài tháng. Bạn có thể sử dụng sản phẩm này khi kinh nguyệt ra ít để cải thiện tình trạng này. Tuy nhiên, nên dùng Cao Ích Mẫu trước hoặc sau chu kỳ kinh và không nên sử dụng trong khi đang kinh nguyệt.

5.2 Uống cao ích mẫu bao lâu thì ngưng?

Thời gian sử dụng sản phẩm phụ thuộc vào cơ địa của mỗi người, nhưng thông thường người dùng nên sử dụng liên tục trong 1-2 tuần để đạt hiệu quả tốt nhất. 

5.3 Uống ích mẫu nhiều có tốt không?

Khi sử dụng quá liều, sản phẩm Cao Ích Mẫu có thể gây ra nhiều tác dụng phụ như mệt mỏi, tăng tiết mồ hôi, tăng cường nhạy cảm đau, tức ngực, khó thở, suy nhược, tiêu chảy hoặc kích ứng dạ dày. Ngoài ra, liều ích mẫu quá cao cũng có thể gây chảy máu tử cung trên cơ quan sinh dục.

Lưu ý: Không dùng cho phụ nữ có thai. Không dùng cho người huyết hư không có huyết ứ.

6 Bài thuốc từ Ích mẫu

6.1 Trị viêm thận cấp và phù thũng

Sử dụng 180g-240g Ích mẫu tươi, nấu với 700ml nước và đun cô lại còn 300ml, chia thành 2 lần uống trong ngày. (4 n8)

6.2 Chữa phù thũng sau khi sinh hoặc khi có thai và phải đứng nhiều, xuống máu chân

Dùng 20g Ích mẫu, 15g Ngưu Tất, 15g Rau dừa nước, sắc uống.

6.3 Trị suy nhược toàn thân và cằn cỗi ở phụ nữ

Sử dụng 30-60g Ích mẫu, nấu cùng với trứng gà hoặc thịt gà để ăn.

6.4 Chữa can nhiệt, mắt đỏ sưng đau

Sử dụng 10g Quả Ích mẫu, 10g Cúc Hoa, 10g hạt Muồng, 10g hạt Mào gà trắng, 10g Sinh Địa, sắc với nước để uống.

7 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Ích mẫu trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Ích mẫu trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
3. Tác giả Lu-Lin Miao và cộng sự (Đăng tháng 09 năm 2019). Leonurus japonicus (Chinese motherwort), an excellent traditional medicine for obstetrical and gynecological diseases: A comprehensive overview, PubMed. Truy cập ngày 10 tháng 03 năm 2023.
4. Dược Điển Việt Nam 5 tập 2 (Xuất bản năm 2017). Ích mẫu, trang 1207 - 1209, Dược điển Việt Nam 5 tập 2. Truy cập ngày 21 tháng 09 năm 2023.