Hoàng Bá (Phellodendron amurense)
87 sản phẩm
Dược sĩ Thùy Dung Dược sĩ lâm sàng
Ước tính: 4 phút đọc, Ngày đăng:
Cập nhật:
Nếu phát hiện nội dung không chính xác, vui lòng phản hồi thông tin cho chúng tôi tại đây
| Phân loại khoa học | |
|---|---|
| Giới(regnum) | Plantae (Thực vật) Angiospermae (Thực vật có hoa) Eudicots (Thực vật hai lá mầm thật sự) |
| Bộ(ordo) | Sapindales (Bồ hòn) |
| Họ(familia) | Rutaceae (Cam) |
| Chi(genus) | Phellodendron (Hoàng bá) |
| Danh pháp hai phần (Tên khoa học) | |
Phellodendron amurense Rupr. | |
Hoàng bá được biết đến khá phổ biến với công dụng làm đẹp da, chữa đau dạ dày, tiêu hóa kém, đầy bụng, tiêu chảy, động thai. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Hoàng bá.
1 Giới thiệu
Cây Hoàng bá, còn được gọi là Hoàng nghiệt, được quy định trong Dược Điển Việt Nam sử dụng 2 loài thuộc họ Cam (Rutaceae): Phellodendron amurense Rupr. còn gọi là Quan Hoàng bá và Phellodendron chinense Schneid. còn gọi là Xuyên Hoàng bá.
Nhân dân và một số thầy thuốc dùng vỏ của cây Núc Nác (tên khoa học là Oroxylum indicum (L.) Vent.) với tên là Hoàng bá nam để thay thế cho vỏ Hoàng bá.
1.1 Đặc điểm thực vật
Cây gỗ cao từ 10 đến 25 mét, có nhiều nhánh. Vỏ thân dày, màu nâu xám bề ngoài và màu vàng tươi bên trong, có mặt nhám. Lá kép lông chim lẻ, gồm 5-13 lá chét thuôn hình trứng hoặc bầu dục, dài 5-12 cm, rộng 3-4.5 cm, mặt trên màu lục sẫm và mặt dưới có lông mềm và màu lục nhạt. Hoa đơn tính, màu vàng lục, mọc thành chùy ở đầu cành và ở ngọn thân. Quả hình cầu, khi chín màu tím đen, có 2-5 hạt.
Dưới đây là hình ảnh cây hoàng bá:
1.2 Thu hái và chế biến
Bộ phận dùng: Vỏ thân hoặc vỏ cành - Cortex Phellodendri, thường được gọi là Hoàng bá âm tủ. Vỏ thân được thu hoạch vào tháng 3-6, sau đó cạo bỏ lớp vỏ bần và phơi hoặc sấy khô. Khi sử dụng, chúng ta rửa sạch, ủ mềm, thái mỏng, phơi khô, tẩm rượu sao vàng hoặc sao cháy.
Mô tả Dược liệu: Vỏ thân có màu vàng nâu, dày từ 0,3 đến 0,5 cm, dài từ 20 đến 40 cm và rộng từ 3 đến 6 cm. Mặt ngoài của vỏ thân còn lại lớp bần màu nâu đất, có những vết lõm sần sùi và rãnh dọc, mặt trong màu nâu nhạt và có nhiều vết nhăn dọc nhỏ, dài, vết bẻ lởm chởm, chất sắn, nhẹ và màu vàng rơm. Vỏ cành dày từ 0,15 đến 0,02 cm, mảnh dài cuộn lại thành hình ống. Mặt ngoài có lớp thụ bì màu nâu xám, khi bong ra để lộ lớp bần màu nâu sẫm, trên có lấm tấm nhiều vết lỗ vỏ, mặt trong màu nâu nhạt hơn và có những vết nhăn nhỏ, dọc. Chất giòn, dễ bẻ, mặt bẻ lởm chởm, để lộ mô mềm màu vàng rơm.
Chế biến Hoàng bá như sau:
Hoàng bá phiến | Dược liệu đem ủ mềm, thái phiến chéo, chiều rộng khoảng từ 3-5mm, dài 5cm |
Hoàng bá sao | Cho Hoàng bá phiến vào nồi, sao trên lửa nhỏ đến khi dược liệu có màu vàng đậm hoặc đun nồi đến khi nóng già (khoảng 120 độ C) thì cho dược liệu vào, dùng đũa đảo đều đến khi có màu vàng đậm |
Hoàng bá thán | Hoàng bá phiến cho vào nồi, sau đến khi toàn bộ phần dược liệu bên ngoài có màu đen, để nguội, phun thêm một ít nước nhằm mục đích trừ hỏa độc |
Hoàng bá tẩm rượu | Dùng 10kg Hoàng bá, 2kg rượu trộn cùng với nhau, ủ trong vòng 30 phút để Hoàng bá ngấm hết rượu, sao khô trên lửa nhỏ hoặc dùng Hoàng bá phiến tới khi nóng già, vẩy rượu, trộn đều, sao trên lửa nhỏ đến khi khô |
Hoàng bá tẩm muối | 10kg Hoàng bá, 100g muối ăn, dùng nước để hòa tan muối, sau đó trộn với hoàng bá, để trong 30 phút, sao trên lửa nhỏ đến khi khô hoặc dùng Hoàng bá phiến đến nóng già, vẩy nước muối, trộn đều, sao khô |
1.3 Cây hoàng bá mọc ở đâu?
Cây Hoàng bá có nguồn gốc từ Đông và Đông Bắc Á, mọc ở Trung Quốc và Nga. Cây thích khí hậu mát mẻ và thường được tìm thấy ở vùng núi cao từ 1300 mét trở lên. Cây thường rụng lá vào mùa đông và ra hoa vào tháng 5-6, quả chín vào tháng 9-10. Ở Việt Nam, Hoàng bá được trồng nhập khẩu tại Lai Châu, Lào Cai, Vĩnh Phúc và Lâm Đồng. Tuy nhiên, hiện nay Việt Nam vẫn phải nhập Hoàng bá từ Trung Quốc.
Hoàng bá sinh trưởng và phát triển tốt ở khu vực có nhiệt độ mát mẻ, độ cao phân bố từ 1000 đến 1600 mét, nhiệt độ trung bình là từ 15 đến 18 độ C, lượng mưa khoảng 2000 đến 2800 mm/năm.
Hoàng bá thuộc dạng cây gỗ mọc nhanh, cây ưa sáng, có thể hơi chịu bóng đặc biệt là khi cây còn nhỏ. Hoàng bá sinh trưởng và phát triển mạnh vào mùa xuân hè, rụng lá khi vào mùa đông, những lá non sẽ mọc lại vào tháng 3 năm sau. Quả chín vào cuối tháng 10 đến tháng 11.
Hoàng bà thường được trồng ở những vùng núi cao, giúp phủ xanh đất, gỗ cây được dùng làm củi còn vỏ cây được dùng làm thuốc.
2 Cách trồng
Hoàng bá được nhân giống bằng hạt, quả sau khi chín được thu hái về sau đó chất thành từng đống hoặc cho vào thùng, phủ rơm ủ trong khoảng 10 đến 15 ngày rồi dùng tay bóp nát để cho hạt rơi ra, đã rồi phơi trong bóng râm hoặc những ngày nắng nhẹ cho đến khi hạt khô, bảo quản hạt trong nút lọ kín, vào tháng 3 đến tháng 4 thì tiến hành gieo hạt trong bầu hoặc gieo trong vườn ươm.
Đất vườn ươm cần chọn những loạn đất tốt, thuận tiện trong quá trình chăm sóc và tưới tiêu, đất cần được cày bừa kỹ, đập nhỏ, làm luống cao khoảng 15 đến 20cm, rộng từ 70 đến 80cm, mặt luống đánh rạch sâu từ 10 đến 15cm.
Hạt được ngâm nước trong khoảng 8 đến 10 giờ rồi vớt ra rửa sạch, để ráo, sau đó tiến hành gieo hạt vào vườn ươm đã chuẩn bị. Với 1000 mét vuông vườn ươm thì gieo khoảng 400 đến 500g hạt là phù hợp, sau khi gieo xong thì dùng rơm rạ để phủ lên trên, tưới nước để hạt đủ ẩm, sau khoảng 30 đến 35 ngày thì hạt bắt đầu nảy mầm, sau khi cây con đạt kích thước từ 7 đến 10cm, thì bắt đầu tỉa bớt, nên tỉa thành nhiều lần, làm cỏ thường xuyên để cây con phát triển tốt.
Sau khi cây con được khoảng 1 năm tuổi thì có thể bấng đi trồng, người dân Sa Pa thường trồng vào tháng 12 đến tháng 1 năm sau, khi trồng cần cẩn thận, tránh để cây bị đứt rễ. Đất trồng nên chọn những khu vực ven suối, ven đường, có khả năng thoát nước tốt, khuất gió, đào hố rồi tiến hành bón lót cho cây, sau khi cây đã bén rễ thì chỉ cần tưới nước nếu thời tiết quá khô hạn.
Năm đầu trong khi trồng cây thì cần làm cỏ, vun gốc 3-4 lần, sang năm thứ hai và thứ 3 thì chỉ cần làm cỏ vào mùa hạ và mùa thu, sau đó cứ khoảng 2-3 năm mới cần làm cỏ một lần.
Hoàng bá trong quá trình trồng ít khi bị sâu bệnh gây hại.
Cây trồng sau khoảng 10 năm thì có thể bắt đầu thu hoạch vỏ, thường vào tháng 3 đến tháng 5. Có thể chặt cả cây rồi bóc lấy toàn bộ vỏ thân hoặc giữ nguyên cây rồi bóc định kỳ lấy từng phần của vỏ. Vỏ sau khi thu hái thì tiến hành cạo bỏ sạch lớp xốp ở ngoài đến khi thấy vào vàng tươi thì dừng, ép vỏ cho thẳng, phơi cho khô.
3 Thành phần hóa học
Hoàng bá chứa 1,6% Berberin và các alcaloid khác như palmatin, magnoflorin, jatrorrhizin, phellodendrin, menispermin và candicin. Ngoài ra, nó còn chứa các chất đắng obakunon, obakulacton, và các chất khác như sitosterol và campesterol.
Lá của cây Hoàng bá có chứa phelamitrin, amurensin, các flavon.
Quả của cây Hoàng bá có chứa limononis.
Tinh dầu của quả có chứa geraniol và myreen.
Hạt có chứa các limonoid như obacunon, limonin,..
Rễ cây chứa berberin, palmatin, jatrorrhizin, magnoflorin.
4 Tác dụng - Công dụng của cây Hoàng bá
4.1 Tác dụng dược lý
Trong lĩnh vực y học hiện đại, hoàng bá được nghiên cứu để sản xuất thành các loại thuốc trị liệu cho nhiều bệnh như viêm phổi, lao phổi, viêm âm đạo do trùng roi, viêm màng não, ly trực trùng, viêm tai giữa, và viêm xoang mãn tính.
4.1.1 Tác dụng kháng khuẩn
Hoàng bá thể hiện tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều chủng vi khuẩn Gram dương và Gram âm. Nước sắc và dịch chiết từ cây Hoàng bá ức chế ở nhiều mức độ khác nhau đối với các chủng như Bacillus diphtheriae, Staphylococcus aureus, Bacillus antheacis, Shigella shigae, Bacillus subtilis,... Tác dụng kháng khuẩn của Hoàng bá yếu hơn so với Hoàng Liên.
Khi tiến hành thử nghiệm trên ống kính đối với trực khuẩn laoo người, Hoàng bá không ức chế trực tiếp nhưng lại có tác dụng làm giảm số lượng vi khuẩn.
Khi tiến hành nghiên cứu trên chuột lang đã được lây nhiễm lao bò bằng cách tiêm berberin vào bắp thịt, Hoàng bá thể hiện tác dụng điều trị ở một mức độ nhất định.
4.1.2 Tác dụng kháng nấm
Dịch chiết và nước sắc từ cây Hoàng bá khi tiến hành thí nghiệm trên ống kính cho thấy tác dụng ức chế sự phát triển của một số loại nấm gây bệnh ngoài da.
4.1.3 Tác dụng kháng trùng roi
Nước sắc từ cây Hoàng bá ở liều 10% thể hiện tác dụng ức chế trùng roi âm đạo nhưng ở mức độ vừa phải, không mạnh.
4.1.4 Tác dụng hạ huyết áp
Ở động vật gây mê, sau khi tiêm tĩnh mạch Hoàng bá hay tiêm phúc mạc đều thấy tác dụng hạ áp rõ rệt, tác dụng này cũng được duy trì tương đối lâu.
Nước sắc từ cây Hoàng bá sau khi tiêm phúc mạc với liều 12g/kg ở mèo đã được gây mê, chỉ số huyết áp đã giảm xuống còn 60% so với ban đầu.
Cao lỏng của cây Hoàng bá sau khi tiêm phúc mạc ở liều 2g/kg trên mèo gây mê cũng thể hiện tác dụng hạ áp nhưng ảnh hưởng ít đối với nhịp tim.
Thành phần phellodendrin khi tiêm tĩnh mạch với liều 0,3mg/kg trên chó, mèo, thỏ đã được gây mê cũng thể hiện tác dụng hạ áp, cơ chế tác dụng có thể liên quan đến tác dụng liệt hạch thần kinh.
4.1.5 Tác dụng khác
Tinh dầu chiết từ quả của cây Hoàng bá cùng với thành phần myreen tách chiết từ tinh dầu khi tiến hành thí nghiệm trên chuột nhắt trắng bằng cách cho vào dạ dày với liều 400mg và 800mg/kg đã thể hiện tác dụng long đờm.
Đối với mô hình gây ho bằng khí dung amoniac, tinh dầu và hoạt chất này khi cho chuột nhắt trắng uống với liều 800mg/kg thì thể hiện tác dụng chống ho.
Phelodendrin thể hiện tác dụng ức chế thần kinh, gây liệt cơ kiểu curare nhưng ở mức độ yếu.
4.2 Vị thuốc Hoàng bá - Công dụng theo y học cổ truyền
4.2.1 Tính vị, tác dụng
Theo y học cổ truyền, hoàng bá có vị đắng và tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, táo thấp, giải độc, và tả hoả.
Hoàng bá muối có tác dụng giáng hỏa, tư âm.
4.2.2 Công dụng của Hoàng bá
Hoàng bá được sử dụng trong điều trị nhiều bệnh như kiết lỵ, ỉa chảy, viêm đường tiết niệu, đái đục, âm hư phát sốt, nóng trong xương, ra mồ hôi trộm, di tinh, khí hư, ung nhọt, viêm tấy, chân sưng đau, đau mắt, viêm tai. Ngoài ra, nó cũng được sử dụng làm thuốc bổ đắng, chữa tiêu hoá kém và làm thuốc giun. Liều dùng khuyến cáo là 6-12g mỗi ngày, có thể dùng dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột hoặc chiết xuất tinh khiết berberin. Nó cũng có thể được sử dụng bên ngoài để rửa mắt, đắp mụn nhọt và trị vết thương.
Bột hoàng bá có tác dụng gì? Bột Hoàng bá thường dùng phối hợp với một số vị thuốc khác để chữa di tinh đái đục, cao huyết áp, đi ngoài ra máu,...
Một số chế phẩm từ Hoàng bá được dùng trong Y học hiện đại, bao gồm:
| Viêm màng não | Khi dùng cao lỏng Hoàng bá với tỷ lệ 1:1 cho trẻ nhỏ dưới 3 tuổi trong vòng 6 giờ uống uống 3ml, liều dùng cho trẻ trên 3 tuổi là 4-6ml và liều dùng cho người lớn là 6-10ml đã thấy nhiều kết quả khả quan, nghiên cứu được tiến hành trên 20 bệnh nhân, các triệu chứng thuyên giảm, trung bình sau 8 ngày điều trị thì bệnh hết, sau 10 ngày kiểm tra thì dịch não tủy trở lại bình thường Trong quá trình điều trị bằng Hoàng bá thì bệnh nhân vẫn được truyền dịch như bình thường Trường hợp bệnh nhân nôn nhiều, có thể dùng 100ml nước sắc gồm 35g Hoàng bá, 12g Cam Thảo đem thụt vào trực tràng, lần đầu thụt 50ml, các lần sau mỗi lần thụt 25ml, 6 giờ thụt một lần. |
| Lỵ trực tràng | Có thể dùng cao đặc Hoàng bá với liều 0,13g cao tương đương với 1g dược liệu để đều trị cho 31 bệnh nhân, liều dùng là uống 0,4g cao, ngày uống 3-4 lần. Sau 4-5 ngày điều trị, toàn bộ bệnh nhân đều khỏi bệnh |
| Viêm phổi | Dùng Dung dịch phellodendrin 0,2% để tiêm bắp thịt, mỗi lần 3ml, sau khoảng 8 giờ tiêm một lần, sau khi đã hết sốt thì giảm liều xuống còn tiêm 2 lần/ngày, dùng cho bệnh nhân thể nhẹ thấy kết quả rất tốt |
| Lao phổi | Tiêm dung dịch phellodendrin 0,2% để điều trị cho 30 bệnh nhân bị lap phổi bằng cách tiêm bắp thịt 3ml/ngày, mỗi ngày tiêm 2 lần, mỗi đợt điều trị kéo dài 2 tháng, 24 bệnh nhân cho thấy kết quả rõ rệt, 6 bệnh nhân không thấy có kết quả |
Viêm âm đạo do trùng roi | Mỗi buổi tối, rửa sạch âm đạo, đặt một viêm thuốc đạn có chứa 0,5g phellodendrin vào âm đạo, với 14 trường hợp điều trị theo phương pháp này thì 13 trường hợp cho kết quả âm tính sau khi điều trị, 1 trường hợp không kết quả |
Viêm tai giữa có mủ | Sử dụng nước oxy già rửa sạch tai ngoài, dùng nước sắc Hoàng bá nhỏ vào tai 4-5 giọt, để nghiêng tai trong vòng 10-15 phút. Phương pháp này dùng để điều trị cho 76 bệnh nhân trong đó có 59 trường hợp khỏi, 13 trường hợp có tiến bộ, 4 trường hợp không có kết quả |
Viêm xoang hàm mạn tính | Sau khi rửa sạch xoang thì bơm từ từ dung dịch pha loãng từ cao Hoàng bá 30%, cách 4 ngày bơm 1 lần, phương pháp này dùng để điều trị cho 10 bệnh nhân trong đó có 8 bệnh nhân khỏi bệnh, 2 bệnh nhân còn lại có tiến triển tốt |
5 Bài thuốc từ Hoàng bá
5.1 Hỗ trợ tiêu hoá, giảm triệu chứng hoàng đản do viêm đường mật
Một phần Hoàng bá 14g, một phần Chi Tử 14g, và một phần Cam thảo 6g được pha chế thành thuốc uống.
5.2 Chữa sốt xuất huyết
10-16g Hoàng bá.
10-16g Ngưu Tất.
10-16g Sinh Địa.
10-16g Tri mẫu.
10-16g Huyền Sâm.
10-16g Mạch Môn.
10-16g hạt muồng đem sao.
10-16g Huyết dụ.
Các vị đem sắc nước uống, mỗi ngày uống 1 thang.
5.3 Chữa di tinh đái dục từ bột Hoàng bá
640g Hoàng bá.
640g Vỏ hến nung.
Các vị tán nhỏ thành bột mịn, mỗi ngày uống 2 lần, mỗi lần uống 1 thìa cà phê.
5.4 Điều trị trẻ em bị nhiệt tả (tức là ỉa toé ra nước hoặc ỉa phân hoa cà, hoa cải, phân dính bột lẫn máu hoặc có sốt, khát) tiểu tiện đỏ, sẻn
Lấy lớp vỏ bên trong của Hoàng bá, tán nhỏ và cho vào nước cơm, dùng 2-3g mỗi lần, 4-5 lần mỗi ngày.
5.5 Điều trị viêm gan cấp tính, phát sốt, bụng trướng, đau vùng gan, táo bón và tiểu tiện đỏ, sẻn
Một phần Hoàng bá 16g, một phần Mộc thông, một phần Chi tử, một phần Chỉ Xác, một phần Đại hoàng (hoặc Chút chít), một phần Nọc sởi, mỗi vị 10g, được pha chế thành thuốc uống mỗi ngày trong một tháng.
5.6 Điều trị thương hàn
Hoàng bá, địa du, bạch cập và đồng lượng được nghiền thành bột mịn. Uống 3 lần mỗi ngày trước bữa ăn, mỗi lần 9g, pha với nước ấm. Dùng liên tục trong nhiều ngày.
5.7 Cách trị đái tháo đường kèm chứng âm hư hỏa vượng, đau đầu, hoa mắt
Sử dụng các loại thảo dược sau đây: hoàng bá, Quy Bản, Đỗ Trọng, tri mẫu, trắc bách diệp, kỷ tử, mỗi loại 12g; cam thảo, Ngũ Vị Tử, mỗi loại 6g. Sau đó, đun sôi và ngâm nước trong ngày, chia thành 3 lần sử dụng trước bữa ăn. Khuyến khích sử dụng liên tục trong 2-3 tuần.
5.8 Trị viêm da, ngứa lở, các nốt chảy nước vàng
Sử dụng hỗn hợp gồm hoàng bá và thạch cao, mỗi loại 30g. Trộn đều thành bột mịn và rắc lên chỗ bị tổn thương. Sau đó, băng bó lại với một miếng vải sạch.
5.9 Chữa di mộng tinh
60g Hoàng bá.
40g Thục Địa.
40g Thiên môn.
40g Đảng Sâm.
30g Sa nhân.
10g Cam thảo.
Các vị đem phơi khô, tán thành bột sau đó trộn cùng với Mật Ong rồi làm viên có kích thước bằng hạt ngô, mỗi lần uống 30 viên với nước nóng, ngày uống 3 lần, uống trước khi ăn khoảng 1 giờ.
5.10 Trị viêm tai giữa ở trẻ em
Trước tiên cần rửa sạch tai bằng nước ôxy già, sau đó sử dụng dịch chiết từ hoàng bá. Cắt hoàng bá khô thành miếng nhỏ khoảng 3g, cho vào chén nhỏ và thêm nước sôi hấp lên mặt nồi cơm. Gạn lấy dịch trong, để nguội và nhỏ 3-4 giọt vào tai bị viêm. Nên nằm nghiêng trong 10-15 phút và thực hiện hai lần mỗi ngày.
6 Bài thuốc từ cây Hoàng bá dùng ở Trung Quốc
6.1 Chữa cao huyết áp
Triệu chứng phổ biến: Tim đập nhanh, ứ trệ máu ở mạch ngoại vi, ra mồ hôi, da xanh tím, các ngón chân, ngón tay bị tê bì.
31g Hoàng bá.
31g Hoàng liên.
31g Hoàng Cầm.
31g Chi tử.
31g Đương Quy.
31g Sinh địa.
31g Mạch môn.
31g Thạch cao.
31g Hoàng đởm.
25g Ngưu tất.
15g Lô Hội.
15g Đại hoàng.
15g Hà Thủ Ô đỏ.
10g Tri mẫu.
6g Mộc Hương.
1,5g Xạ hương.
Các vị đem tán thành bột, thêm mật ong làm thành viên, trọng lượng mỗi viên khoảng 0,5g. Mỗi lần uống 4 viên, ngày uống 3 lần.
6.2 Chữa suy nhược thần kinh
Triệu chứng: chóng mặt, giảm trí nhớ, mệt mỏi, mất ngủ.
10g Hoàng bá.
25g Toan táo nhân.
20g Đương quy.
20g Phục Linh.
20g Sinh địa.
20g Khởi tử.
20g Cúc Hoa.
15g Viễn Chí.
15g Mạch môn.
15g Bạch Truật.
15g Tục tùy tử.
10g Xuyên Khung.
10g Nhân Sâm.
Các vị đem sắc lấy nước uống, chia làm 2 lần mỗi ngày.
6.3 Chữa nhiệt lỵ, đi ngoài ra máu
15g Hoàng bá.
12g Xích Thược.
Các vị đem nghiền thành bột, làm viên, mỗi lần uống 10-20 viên trước khi ăn.
7 Tài liệu tham khảo
- Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Hoàng bá trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Hoàng bá trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Hoàng bá, trang 930-934. Truy cập ngày 13 tháng 1 năm 2025.
