Dâu da xoan (Dâu gia xoan, Hồng bì dại, Châm châu, Dâm hôi - Clausena excavata Burm.fil.)

Cây Dâu da Xoan (dâu gia xoan) còn gọi là châm châu, dâm hôi, hồng bì dại, mác mật mu (Thổ), tcho kounhia (Lào), sanitrok damrey (Campuchia). Theo y học cổ truyền, lá, vỏ thân và hạt cây dâu da xoan được sử dụng để chữa các bệnh như đầy hơi, ho, đau nhức xương khớp. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Clausena excavata Burm.fil.

Tên Tiếng Việt: Dâu da xoan (dâu gia xoan), châm châu, dâm hôi, hồng bì dại, mác mật mu (Thổ), tcho kounhia (Lào), sanitrok damrey (Campuchia). 

Thuộc họ Cam Rutaceae.

1.1 Đặc điểm thực vật của cây Dâu da xoan

Cây thuộc loại nhỏ, các cành non phủ một lớp lông mỏng. Khi bẻ cành, tỏa ra mùi hôi đặc trưng. Lá dâu da xoan là lá kép lông chim lẻ, có từ 15-21 đôi lá chét mọc so le. Khi vò nát lá, cũng xuất hiện mùi khó chịu. Hoa của cây nhỏ, màu hồng nhạt, mọc thành chùm ở phần ngọn cành. Quả cây có màu đỏ, hình trứng thuôn dài, thường chứa 1-2 ngăn với một hạt bên trong.

Hoa dâu da xoan nở tháng mấy?

Thời điểm ra hoa và kết quả: Từ tháng 6 đến tháng 8.

1.2 Phân bố, thu hái và chế biến

Loài cây này thường mọc tự nhiên ở vùng đồi núi nhiều ánh sáng mặt trời. Ngoài Việt Nam, cây còn được tìm thấy tại các quốc gia như Ấn Độ, Malaysia, Thái Lan, và Philippines.

Lá và vỏ thân cây được thu hái làm dược liệu, có thể lấy quanh năm. Hạt được thu từ những quả chín để sử dụng. Dược liệu này có thể dùng dưới dạng tươi hoặc phơi khô để bảo quản.

2 Thành phần hóa học của cây Dâu da xoan

Cây Clausena excavata chứa nhiều nhóm hợp chất hóa học khác nhau, đặc biệt là:

2.1 Alkaloids (Ancaloit)

Cây này rất giàu các hợp chất alkaloid carbazole, được phân lập từ nhiều bộ phận khác nhau như vỏ thân, rễ, rễ cây, và lá.

Các alkaloid đã được phát hiện gồm:

• Clausine-B và Clausine-TY: Có trong vỏ thân, với cấu trúc hóa học độc đáo và hiệu quả sinh học cao.
• Sansoakamine: Được tìm thấy trong thân cây, có tác dụng kháng sốt rét.
• Các dẫn xuất khác như Clausine-M, N, O, P, Q, R, S, U, V; Clausenatine-A; và các biscarbazole như Clausemine-A.
• Ngoài ra, nhiều alkaloid khác như Mukonal và các dẫn xuất 3-formylcarbazole cũng đã được phân lập.

2.2 Coumarins (Coumarin)

Đây là nhóm hợp chất nổi bật trong cây, được tìm thấy chủ yếu trong lá, thân, và rễ.

Các coumarin bao gồm:

• Excavacoumarin A và B: Được phân lập từ lá cây, có cấu trúc độc đáo với chuỗi bên terpenoid.
• Clauslactones (A-M): Là các furanone-coumarin, được tìm thấy trong lá và nhánh cây.
• Diseselin B: Một loại dimer coumarin với cấu trúc hiếm, được phát hiện trong phần trên mặt đất của cây.
• Excavatins A-M: Là các coumarin chứa chuỗi bên terpenoid với hoạt tính sinh học cao.

2.3 Limonoids

Mặc dù ít phổ biến hơn alkaloid và coumarin, nhóm limonoid trong Clausena excavata cũng có ý nghĩa dược lý.

Các limonoid đã được phân lập gồm:

• Clausenolide-1-ethylether: Tìm thấy trong phần rễ và thân cây.
• Clausenarine: Một hợp chất limonoid từ vỏ thân cây, có tiềm năng kháng nấm và kháng khuẩn.

3 Tác dụng sinh học của cây Dâu da xoan

Các nghiên cứu đã chứng minh cây Clausena excavata có nhiều hoạt tính sinh học, nhờ các hợp chất phong phú từ cây:

3.1 Tác dụng chống ung thư

Clausine-B và Clausine-TY thể hiện khả năng ức chế mạnh mẽ trên các dòng tế bào ung thư như MDA-MB-231, HeLa, CAOV3 và HepG2.

Một số coumarin như Clausenidin, Nordentatin và Xanthoxyletin cũng có hoạt tính chống ung thư trên các dòng tế bào A549, MCF7, KB và KB-VIN.

Các hợp chất này hoạt động thông qua việc ức chế sự phân chia tế bào và tăng cường quá trình tự chết của tế bào ung thư (apoptosis).

3.2 Hoạt tính kháng khuẩn và kháng nấm

Các hợp chất như Dentatin, Nordentatin và Mukonal đã được chứng minh có tác dụng ức chế vi khuẩn và nấm, với mức MIC thấp (từ 50 đến 200 µg/ml).

Những hợp chất này đặc biệt hiệu quả với các vi khuẩn gây bệnh lao và các nấm kháng thuốc.

3.3 Tác dụng kháng virus HIV-1

Các coumarin như Dentatin và Nordentatin, cùng với các alkaloid như O-Methylmukonal và Clauszoline J, đã được chứng minh có khả năng ức chế virus HIV-1.

Những hợp chất này có giá trị EC₅₀ thấp, cho thấy tiềm năng ứng dụng trong điều trị các bệnh liên quan đến HIV.

3.4 Tác dụng điều hòa miễn dịch

Chiết xuất nước nóng và acetone từ Clausena excavata có khả năng kích thích sự phát triển của tế bào B và tăng cường hoạt động của đại thực bào.

Hoạt động điều hòa miễn dịch này giải thích việc cây được sử dụng truyền thống để điều trị sốt rét và kiết lỵ.

3.5 Tác dụng giảm đau

Chiết xuất Ethanol từ lá cây, khi sử dụng trên chuột, đã chứng minh hiệu quả giảm đau đáng kể trên mô hình gây đau bằng acid acetic.

3.6 Hoạt tính chống sốt rét

Alkaloid Sansoakamine thể hiện khả năng ức chế Plasmodium falciparum với giá trị MIC là 6,74 µg/ml.

3.7 Tác dụng diệt côn trùng

Các chiết xuất từ lá và thân cây đã được chứng minh có hiệu quả diệt ấu trùng muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus, mang lại tiềm năng ứng dụng trong kiểm soát dịch bệnh.

4 Công dụng và cách dùng

Cây dâu gia xoan được đánh giá là một loại thuốc bổ đắng, hỗ trợ cải thiện tình trạng kém tiêu hóa và đau bụng. Ngoài ra, cây còn có tác dụng giảm ho và được dùng ngoài để chữa đau nhức hoặc sưng đầu gối.

Liều lượng: Uống mỗi ngày 6-10g dưới dạng thuốc sắc. Với các bài thuốc dùng ngoài, liều lượng không cần giới hạn.

5 Một số bài thuốc có dâu gia xoan

Chữa ho: Sử dụng 10g vỏ cây sắc với nước, chia thành 2-3 lần uống trong ngày.

Chữa đau bụng: Sắc 6g hạt cây với nước và uống trong ngày.

Chữa đau nhức, sưng đầu gối: Lá cây được giã nát, sau đó trộn với dấm hoặc rượu để đắp trực tiếp lên vùng bị đau.

6 Quả dâu da xoan có ăn được không?

Quả dâu da xoan, khi chín đỏ, có vị chua ngọt và hoàn toàn có thể ăn được. Loại quả này trước đây ít được chú ý, nhưng hiện nay đã trở thành đặc sản được nhiều người yêu thích. Ngoài hương vị hấp dẫn, quả dâu da xoan còn mang lại lợi ích sức khỏe, hỗ trợ tiêu hóa và cung cấp các loại vitamin.

7 Lá dâu da xoan ăn được không?

Lá dâu da xoan không được sử dụng để ăn, nhưng lại có vai trò trong y học dân gian. Theo y học cổ truyền, lá, vỏ thân và hạt cây dâu da xoan được sử dụng để chữa các bệnh như đầy hơi, ho, đau nhức xương khớp. Lá thường được giã nát, trộn với giấm hoặc rượu để bôi ngoài, giúp giảm sưng tấy và làm dịu vùng bị viêm.

8 Cây giống dâu da xoan

Cây dâu da xoan được nhân giống từ hạt hoặc cây non. Đây là loại cây dễ trồng, phù hợp với khí hậu nhiệt đới và phát triển mạnh ở các khu vực có ánh sáng đầy đủ. 

9 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Tất Lợi. Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam. Dâu gia xoan trang 767. Truy cập ngày 02 tháng 01 năm 2025.

Tác giả Ismail Adam Arbab và cộng sự (đăng ngày 31 tháng 12 năm 2011). Clausena excavata Burm. f. (Rutaceae): A review of its traditional uses, pharmacological and phytochemical properties, Journal of Medicinal Plants Research. Truy cập ngày 02 tháng 01 năm 2025.