Củ mài gừng (Dioscorea zingiberensis C.H.Wright)

Củ mài Gừng là dây leo dài từ 5 đến 10m. Thân rễ mọc theo chiều ngang, bên ngoài có vỏ sần sùi với màu nâu hoặc nâu đen, rễ con khá cứng. Củ mài gừng có vị hơi đắng, tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm và hỗ trợ đào thải thấp nhiệt. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Dioscorea zingiberensis C.H.Wright

Tên khác: Cờ loh (Ba Na).

Họ: Củ nâu (Dioscoreaceae).

1 Đặc điểm thực vật

Cây dây leo dài từ 5 đến 10m. Thân rễ mọc theo chiều ngang, bên ngoài có vỏ sần sùi với màu nâu hoặc nâu đen, rễ con khá cứng. Thân cây dạng trụ, bề mặt nhẵn, cứng cáp, có gai ở hai bên cuống của lá già. Trên thân cây không xuất hiện các nhánh lá nhỏ (dái mài). Lá có dạng hình tim lệch, mọc so le, kích thước khoảng 10 - 15cm dài và 6 - 8cm rộng, đầu lá nhọn; gân lá chính có 7 đường, gân phụ rất mờ. Cuống lá dài khoảng 6cm, ở lá non thường có màu tím pha đỏ nâu.

Hoa của cây thuộc loại hoa nhỏ, đơn tính khác gốc, mọc thành bông dài 13cm, mảnh mai và rủ xuống từ nách lá. Bao hoa bao gồm 6 phiến nhỏ.

Quả cây có ba cánh, mang đặc trưng riêng biệt.

Mùa hoa quả: Từ tháng 2 đến tháng 4.

Hình ảnh cây Củ mài gừng

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Củ mài gừng được phát hiện lần đầu ở huyện Đức Trọng, tỉnh Lâm Đồng (1978). Sau đó, cây được tìm thấy tại các khu vực như Bảo Lộc, Đơn Dương (Lâm Đồng), Khánh Sơn, Khánh Vĩnh (Khánh Hòa), Trà My (Quảng Nam), và Vĩnh Thạnh, An Lão (Bình Định). Hiện chưa ghi nhận sự hiện diện của loài này ở các tỉnh phía Bắc. Trên thế giới, loài cây này cũng có tại Trung Quốc.

2.2 Sinh thái

Cây thích nghi tốt với môi trường ẩm ướt, chịu bóng nhẹ và thường mọc xen lẫn trong các bụi cây nhỏ hoặc cây gỗ ven rừng, gần nguồn nước như sông suối, ở độ cao từ 350 - 650m. Đất phù hợp với cây thường là loại đất đỏ vàng, có độ thấm nước tốt và lượng mùn trung bình. Vào mùa khô hoặc mùa đông, phần thân trên mặt đất sẽ rụng lụi. Thân rễ phát triển sát mặt đất hoặc nổi lên, phân nhánh và có khả năng sinh trưởng mạnh từ phần đầu mầm.

Năm 1985, việc trồng thử nghiệm củ mài gừng tại xã Vĩnh Kim (Vĩnh Thạnh) trên diện tích 700m² đạt kết quả khả quan. Tỷ lệ nảy mầm đạt hơn 90%, cây phát triển tốt, sau hai năm có khoảng 40% cây ra hoa và quả.

3 Công dụng và bảo tồn

Ở một số khu vực như xã Vĩnh Sơn và Vĩnh Kim (Bình Định), người dân địa phương sử dụng củ mài gừng để bắt cá. Do phạm vi phân bố hẹp và trữ lượng tự nhiên ít, củ mài gừng được coi là một trong những loài cây thuốc quý hiếm, cần được bảo vệ và phát triển.

4 Hướng dẫn trồng cây

Củ mài gừng được nhân giống chủ yếu bằng rễ củ. Phần đầu rễ có tỷ lệ nảy mầm cao nhất, đạt đến 100%. Đất trồng nên là đất thịt nhẹ pha cát, thoát nước tốt. Luống trồng có chiều cao 30 - 50cm, rộng khoảng 60 - 70cm, hố trồng bố trí so le với khoảng cách 30x35cm. Trước khi trồng, bón lót phân chuồng cho mỗi hố từ 1 - 2kg.

Mùa trồng thích hợp là vào mùa xuân, phủ lớp đất dày 5 - 7cm và thêm rơm rạ hoặc rác giữ ẩm. Khi cây đã mọc lên khỏi mặt đất, cần làm giàn để cây leo, thường xuyên làm cỏ và xới đất nhẹ nhàng, tránh làm tổn thương rễ hoặc mầm cây. Từ tháng 6 đến tháng 8, nên tưới thúc bằng phân hữu cơ pha loãng.

Cây mài gừng có thể thu hoạch sau 2 - 3 năm. Việc trồng cây nhằm bảo tồn và phát triển loài này cần được nghiên cứu thêm để đạt hiệu quả cao.

5 Bộ phận sử dụng

Thân rễ của củ mài gừng được thu hoạch vào khoảng mùa đông và đầu xuân. Sau khi thu hái, cần rửa sạch, loại bỏ rễ con, cạo lớp vỏ bên ngoài, sau đó thái lát rồi đem phơi hoặc sấy khô để bảo quản.

Ngoài việc sử dụng trực tiếp, thân rễ của củ mài gừng còn là nguồn nguyên liệu để chiết diosgenin, một hợp chất quan trọng trong quá trình tổng hợp các loại thuốc steroid, bao gồm thuốc kháng viêm, thuốc nội tiết tố sinh dục và thuốc tránh thai.

6 Thành phần hóa học của Củ mài gừng

Phân tích hóa học cho thấy thân rễ của củ mài gừng chứa nhiều saponin steroid, bao gồm:

• Trillin và gracillin
• Diosgenin - 3 - 0 - β - D - glucopyranosyl (1 → 4) - β - D - glucopyranosid
• Diosgenin - 3 - 0 - β - D - glucopyranosyl (1 → 2) [β - D - rhamnopyranosyl (1 → 3)] - β - D - glucopyranosid, còn được gọi là zingiberenin A
• Protozingiberenin A, là dạng 26 - 0 - β - D - glucopyranosid của zingiberenin A
• Zingiberenin B và protozingiberenin B (dạng 26 - 0 - β - D - glucopyranosid của zingiberenin B)

Các hợp chất này đã được phân lập từ củ mài gừng khô. Ngoài ra, khi nghiên cứu trên củ mài gừng tươi, người ta còn tìm thấy protozingiberenin A, palmitat diosgenin, β-sitosterol, gracillin và protogracillin.

Các nhà khoa học đã chiết xuất từ củ mài gừng một số saponin mới có phần genin là yamogenin, gồm:

• Saponin A: Yamogenin - 3 - 0 - [α - L - rhamnopyranosyl (1 → 2)] - β - D - glucopyranosid
• Saponin B: 24α-hydroxy yamogenin - 3 - 0 - [α - L - rhamnopyranosyl (1 → 2)] - β - D - glucopyranosid
• Saponin C: Yamogenin - 3 - 0 - [α - L - rhamnopyranosyl (1 → 2)] - β - D - glucopyranosyl (1 → 4)] - β - D - glucopyranosid
• Saponin D: Yamogenin - 3 - 0 - [α - L - rhamnopyranosyl (1 → 2)] - β - D - glucopyranosyl (1 → 3)] - β - D - glucopyranosid

7 Công dụng trong dân gian của Củ mài gừng

7.1 Tính vị, công năng

Củ mài gừng có vị hơi đắng, tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm và hỗ trợ đào thải thấp nhiệt.

7.2 Công dụng

Tại một số địa phương phía Nam Việt Nam, người dân thường đào lấy thân rễ của củ mài gừng để duốc cá.

Hiện nay, củ mài gừng chưa được sử dụng trong y học tại Việt Nam. Tuy nhiên, ở Trung Quốc, loại cây này lại được dùng ngoài da để hỗ trợ điều trị các trường hợp viêm tấy và ung nhọt. Lưu ý, nếu tổn thương đã vỡ mủ thì không nên tiếp tục sử dụng.

Khi sử dụng, có thể dùng riêng củ mài gừng hoặc kết hợp với dược liệu khác như Hoàng Liên gai hoặc khổ sâm. Các nguyên liệu này được nghiền nát, sau đó đắp trực tiếp lên vùng bị viêm nhiễm.

Bên cạnh ứng dụng trong y học cổ truyền, củ mài gừng còn là nguồn nguyên liệu quan trọng để chiết xuất diosgenin phục vụ cho công nghiệp dược phẩm.

8 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Củ mài gừng, trang 560-562. Truy cập ngày 04 tháng 3 năm 2025.