Tôm càng (Tôm đồng, Tôm nước ngọt - Macrobrachium nipponense De Haan)

Tôm càng là loài giáp xác sở hữu lớp vỏ ngoài cứng, nhẵn. Trong y học cổ truyền, tôm càng được gọi là "hà ngư" hoặc "hà mễ". Chúng thường được dùng dưới dạng tươi, đôi khi phơi khô hoặc nghiền bột để sử dụng lâu dài. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Macrobrachium nipponense De Haan

Tên Tiếng Việt: Tôm càng, Tôm đồng, tôm nước ngọt.

Tên nước ngoài: Shrimp (Anh), crevette (Pháp).

Họ: Palaemonidae (Tôm gai)

1 Tôm nước ngọt là tôm gì?

Tôm càng là loài giáp xác sở hữu lớp vỏ ngoài cứng, nhẵn, có chiều dài từ 8 - 12 cm (không bao gồm càng), trọng lượng trung bình từ 8 - 10 g, cá biệt có những cá thể đạt đến 15 g. Phần đầu và ngực của tôm được bao bọc bởi một lớp vỏ cứng liền khối gọi là giáp đầu-ngực, cấu tạo bởi 14 đốt. Đôi mắt của tôm có cuống di động, hai đôi râu đóng vai trò xúc giác giúp chúng cảm nhận môi trường.

Tôm càng có ba đôi chân ngực đầu tiên được biến đổi thành chân hàm, đảm nhiệm chức năng bắt và giữ mồi. Năm đôi chân ngực còn lại đóng vai trò hỗ trợ di chuyển, trong đó, một đôi phát triển thành càng lớn vừa để tự vệ vừa để bắt mồi. Phần bụng gồm 7 đốt, mỗi đốt có một đôi chân bơi chia thành hai nhánh. Đoạn cuối bụng kết hợp với đuôi quạt giúp tôm bơi lội linh hoạt.

Loài tôm càng xanh (Macrobrachium rosenbergii), phân bố chủ yếu ở miền Nam Việt Nam, nổi bật với kích thước lớn hơn hẳn. Loài này có thể dài đến 22 cm, trọng lượng trung bình đạt từ 100 - 110 g, được đánh giá cao trong khai thác và sử dụng.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Tôm càng thuộc nhóm tôm nước ngọt, xuất hiện phổ biến ở miền Bắc Việt Nam, Nhật Bản và Trung Quốc. Chúng sinh sống chủ yếu trong các ao, hồ, đầm lầy, lạch nước tại vùng đồng bằng, trung du và miền núi. 

2.2 Tôm nước ngọt ăn gì?

Tôm càng là loài ăn tạp, chế độ ăn bao gồm giun tơ, các loài giáp xác nhỏ, tảo, mùn bã hữu cơ và động vật đáy khác.

Tôm đẻ trứng trực tiếp trong nước. Trứng sau khi thụ tinh phát triển thành phôi và nở ra ấu trùng. Trong quá trình phát triển, ấu trùng trải qua nhiều giai đoạn biến thái phức tạp, cuối cùng trở thành tôm non và tiếp tục lột xác nhiều lần để trưởng thành. Giai đoạn đầu, ấu trùng trôi nổi ở tầng nước trên, sau đó chuyển xuống tầng đáy khi đã chuyển sang chế độ ăn động vật đáy.

3 Bộ phận sử dụng

Trong y học cổ truyền, tôm càng được gọi là "hà ngư" hoặc "hà mễ". Chúng thường được dùng dưới dạng tươi, đôi khi phơi khô hoặc nghiền bột để sử dụng lâu dài.

4 Thành phần hóa học

Thịt tôm càng là nguồn cung cấp dinh dưỡng dồi dào, bao gồm:

Protid: 18,4%

Lipid: 1%

Khoáng chất: Canxi (161 mg%), Phốt pho (292 mg%), Sắt (2,2 mg%)

Vitamin: B1 (0,02 mg%), B2 (0,03 mg%), PP (3,2 mg%)

Năng lượng: 92 calo

Ngoài ra, thịt tôm còn chứa 125 mg% cholesterol, 0,18 mg% Melatonin và axit béo omega-3. Vỏ tôm có chứa polysaccharide, trong đó chitosan là thành phần đáng chú ý.

5 Công dụng trong dân gian

5.1 Tính vị, công năng

Theo y học cổ truyền, tôm càng có vị ngọt, tanh, tính ấm và không độc. Tôm được cho là có khả năng bổ sung dương khí, tăng tiết sữa, giải độc và chống nôn.

5.2 Công dụng

Bồi dưỡng sức khỏe trẻ nhỏ: Bột tôm càng được sử dụng phổ biến để giúp trẻ suy dinh dưỡng cứng cáp và nhanh biết đi. Tôm được rang khô, nghiền thành bột mịn, sau đó pha cùng bột gạo để cho trẻ ăn.

Hỗ trợ phụ nữ thiếu sữa: Tôm đồng tươi bóc vỏ, giã nhỏ, trộn với rượu nếp và muối, sau đó hấp chín. Món này được khuyến khích ăn trong ngày.

Điều trị liệt dương, mộng tinh: Tôm càng kết hợp với ngài tằm đực sao giòn, trộn cùng trứng gà rồi rán hoặc hấp chín để ăn.

Tôm càng cũng được chế biến thành nhiều món ăn kết hợp với các nguyên liệu khác, ví dụ: nấu canh với lá hẹ, xào với quả ớt ngọt, hoặc ninh với chân gà.

6 Ứng dụng khoa học

Các polysaccharide trong vỏ tôm, đặc biệt là chitosan, đã được nghiên cứu để sản xuất thuốc trị bỏng. Thuốc giúp nhanh lành vết thương, giảm nguy cơ nhiễm trùng và kích thích biểu mô phát triển. Chitosan cũng hỗ trợ kích thích miễn dịch, giảm cholesterol, cải thiện hấp thu canxi và giảm acid uric máu. Ngoài ra, chất này còn được ghi nhận khả năng hỗ trợ chống khối u và cải thiện cấu trúc tế bào xương.

7 Giá tôm càng xanh và tôm đồng

Giá tôm nước ngọt có sự thay đổi tùy thuộc vào kích cỡ, khu vực và mùa vụ:

• Tôm càng xanh: Giá dao động từ 300.000 – 360.000 đồng/kg, tùy kích thước và nguồn cung.
• Tôm đồng: Giá trung bình từ 300.000 – 360.000 đồng/kg, có thể cao hơn nếu là tôm tự nhiên.

8 Mua giống tôm nước ngọt ở đâu?

Để đảm bảo chất lượng khi nuôi tôm, bạn nên tìm đến các cơ sở uy tín chuyên cung cấp giống tôm nước ngọt. Một số trang trại giống có chính sách tư vấn kỹ thuật giúp người nuôi đạt hiệu quả cao. Khi chọn giống, cần lưu ý:

• Chọn tôm khỏe mạnh, bơi linh hoạt, màu sắc tươi sáng.
• Hỏi rõ nguồn gốc và điều kiện chăm sóc trước khi thả nuôi.
• Đảm bảo môi trường nước sạch để tôm phát triển tốt.

9 Tôm đồng làm ngón gì ngon?

Tôm đồng không chỉ thơm ngon mà còn rất dễ chế biến. Dưới đây là một số món ăn phổ biến:

9.1 Tôm đồng rang mặn ngọt

Nguyên liệu:

• 500g tôm đồng
• 2 thìa nước mắm
• 1 thìa đường
• Hành, tỏi băm nhỏ
• Dầu ăn

Cách làm:

• Làm sạch tôm, cắt râu và để ráo nước.
• Phi thơm hành, tỏi trong chảo nóng, sau đó cho tôm vào đảo đều.
• Khi tôm săn lại, thêm nước mắm và đường, tiếp tục đảo đến khi tôm thấm gia vị.
• Khi nước sốt sệt lại, tắt bếp và thưởng thức với cơm nóng.

9.2 Tôm đồng chiên giòn

Nguyên liệu:

• 500g tôm đồng
• 100g bột chiên giòn
• 1 quả trứng gà
• Dầu ăn, muối, tiêu

Cách làm:

• Rửa sạch tôm, để ráo rồi ướp với chút muối và tiêu.
• Đánh tan trứng, nhúng tôm vào rồi lăn qua bột chiên giòn.
• Chiên tôm trong dầu nóng đến khi vàng giòn, sau đó vớt ra để ráo dầu.
• Dùng nóng cùng tương ớt hoặc sốt chua ngọt.

9.3 Tôm đồng nấu canh

Nguyên liệu:

• 300g tôm đồng
• 1 quả cà chua
• 100g rau muống hoặc rau cải
• Hành, tỏi băm nhỏ
• Gia vị: muối, tiêu, hạt nêm

Cách làm:

• Rửa sạch tôm, loại bỏ râu và chỉ lưng.
• Phi thơm hành, tỏi rồi xào qua tôm.
• Thêm cà chua cắt nhỏ, đảo đều rồi cho nước vào đun sôi.
• Khi nước sôi, thêm rau vào, nêm gia vị vừa ăn rồi tắt bếp.

10 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 2. Tôm càng, trang 1218-1219. Truy cập ngày 13 tháng 3 năm 2025.