Thạch sùng (Thạch thùng - Hemidactylus frenatus Schlegel)

 Thạch sùng là loài bò sát nhỏ với thân hình hơi dẹt, chiều dài toàn thân từ 8 - 12 cm, tính cả phần đuôi. Theo y học cổ truyền, thạch sùng có vị mặn, tính hàn, hơi độc, tác động vào hai kinh tâm và can. Công dụng trừ phong, giảm đau, làm se, giải độc, và tiêu hòn cục. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Hemidactylus frenatus Schlegel

Tên nước ngoài: House lizard (Anh), margouillat (Pháp).

Họ: Gekkonidae (Tắc kè).

1 Con Thạch sùng là con gì?

 Loài bò sát nhỏ với thân hình hơi dẹt, chiều dài toàn thân từ 8 - 12 cm, tính cả phần đuôi. Đầu lớn, mõm tròn, lưỡi dài, mắt nhỏ với con ngươi dọc. Chân có năm ngón xòe rộng, phần dưới có màng dính giúp bám chắc. Đuôi dài, thon dần về phía đầu nhọn. Da trơn hoặc phủ vảy rất nhỏ, màu từ trắng ngà đến xám đen, phần bụng thường trắng hoặc hơi vàng nhạt.

Hình ảnh con Thạch sùng

2 Phân bố và sinh thái

 Thạch sùng xuất hiện tại các vùng nhiệt đới. Ở Việt Nam, chúng sống phổ biến từ vùng đồng bằng đến miền núi, cả ở miền Bắc và miền Nam. Thường sinh sống trên tường hoặc trần nhà. Ban đêm, chúng rời nơi ẩn nấp để săn mồi dưới ánh đèn, chủ yếu ăn muỗi, ruồi, bướm, và kiến cánh. Thạch sùng sinh sản bằng cách đẻ trứng.

 Loài vật này rất nhút nhát, khi gặp nguy hiểm có thể tự cắt đuôi để thoát thân, và đuôi sẽ mọc lại sau một thời gian. Vì vậy, khi bắt thạch sùng, tránh cầm vào phần đuôi. Loài này không có độc, trái với một số quan niệm sai lầm.

3 Bộ phận sử dụng

 Cả con thạch sùng được dùng làm thuốc trong y học cổ truyền và dân gian, thường gọi là "thủ cung." Có thể sử dụng tươi, phơi hoặc sấy khô mà không cần qua chế biến đặc biệt.

4 Thành phần hóa học của con Thạch sùng

 Thạch sùng chứa nhiều protid, lipid, cùng lecithin, cephalin và một số chất khác. Một số tài liệu cho rằng thành phần chất béo của thạch sùng có điểm tương đồng với chất béo từ tắc kè.

5 Công dụng trong dân gian của con Thạch sùng

5.1 Tính vị, công năng

 Theo y học cổ truyền, thạch sùng có vị mặn, tính hàn, hơi độc, tác động vào hai kinh tâm và can. Công dụng trừ phong, giảm đau, làm se, giải độc, và tiêu hòn cục.

5.2 Công dụng

 Dựa trên kinh nghiệm dân gian, thạch sùng được dùng để điều trị bệnh tràng nhạc (lao hạch). Người bệnh nuốt sống từ 1 - 2 con màu trắng mỗi ngày, thường được bọc trong quả chuối hoặc nếp. Có quan niệm rằng người bệnh không nên biết đang dùng thạch sùng thì hiệu quả sẽ cao hơn.

 Để dùng ngoài, thạch sùng được ngâm rượu Hùng Hoàng từ 7 - 10 giờ, sau đó vớt ra, đốt tồn tính, nghiền nhỏ để rắc lên vết thương sâu quảng.

Theo tài liệu Trung Quốc, thạch sùng sấy khô, nghiền bột, pha cùng rượu (2 g mỗi lần) để trị tràng nhạc giai đoạn sớm. Một bài thuốc khác bao gồm thạch sùng nướng (7 con), Thiên Nam Tinh (50 g), và bạch Phụ Tử (50 g), tất cả sao vàng, tán bột, trộn với Mật Ong, viên thành hạt nhỏ. Mỗi ngày uống 2 - 3 lần, mỗi lần 7 viên với rượu hâm nóng. Bài thuốc này còn được sử dụng để điều trị uốn ván, giúp người bệnh toát mồ hôi, là dấu hiệu thuốc phát huy tác dụng.

Bột thạch sùng cũng được dùng chữa các chứng suy nhược thần kinh, mụn nhọt, trúng phong, nhức đầu, liệt nửa người, viêm khớp, đau dạ dày và đau ruột.

6 Thạch sùng và thằn lằn có khác nhau không?

Mặc dù nhiều người thường nhầm lẫn giữa con thạch sùng và con thằn lằn, chúng thực chất là hai loài khác nhau.

Thạch sùng (Hemidactylus frenatus) là loài bò sát nhỏ, chủ yếu sống trong nhà. Chúng có khả năng leo tường và bám trên các bề mặt nhờ chân có lớp đệm dính. Thạch sùng thường săn các loại côn trùng như muỗi, ruồi, kiến và gián. Kích thước trung bình của chúng dao động từ 7,5 cm đến 15 cm, với tuổi thọ khoảng 5 năm.

Thằn lằn là một nhóm bò sát rộng lớn với hàng ngàn loài khác nhau. Chúng sinh sống trong nhiều môi trường khác nhau như rừng, sa mạc hay đầm lầy. Không giống thạch sùng, phần lớn các loài thằn lằn không có khả năng leo trèo tốt và thường xuất hiện nhiều hơn ở môi trường tự nhiên ngoài trời.

7 Tác hại của Thạch sùng 

Thạch sùng không phải là loài gây hại nguy hiểm cho con người. Thậm chí, chúng còn đem lại một số lợi ích nhất định.

Lợi ích: Chúng giúp kiểm soát số lượng côn trùng trong nhà bằng cách săn bắt các loài gây hại như ruồi, muỗi và gián. Điều này giúp duy trì môi trường sống sạch sẽ và giảm nguy cơ lây lan bệnh từ côn trùng.

Tác hại: Mặc dù không có độc tố, nhưng thạch sùng có thể mang vi khuẩn Salmonella trong phân của chúng. Nếu thực phẩm bị nhiễm khuẩn từ phân thạch sùng, con người có thể gặp phải các vấn đề về tiêu hóa. Ngoài ra, sự xuất hiện của chúng với số lượng lớn có thể gây mất vệ sinh, đặc biệt khi phân và nước tiểu của chúng bám vào đồ đạc, tường nhà.

8 Thạch sùng trong nhà là tốt hay xấu?

Trong văn hóa dân gian, thạch sùng không chỉ được biết đến như một loài bò sát thông thường mà còn gắn liền với một số quan niệm tâm linh.

Thạch sùng trong nhà tốt hay xấu: Một số người tin rằng thạch sùng mang lại điềm lành do khả năng tiêu diệt côn trùng gây hại. Tuy nhiên, nếu số lượng thạch sùng xuất hiện quá nhiều, điều này có thể bị xem là dấu hiệu của môi trường sống ẩm thấp hoặc không vệ sinh.

Nhìn thấy thạch sùng đánh con gì?: Trong quan niệm dân gian, việc nhìn thấy thạch sùng có thể liên quan đến những con số may mắn trong lô đề. Tuy nhiên, đây chỉ là quan niệm truyền miệng, không có bằng chứng khoa học nào chứng minh điều này.

Chú ý: Ở một số vùng miền, đặc biệt là miền Bắc, người ta thường gọi loài bò sát này là "thạch sùng". Trong khi đó, tại miền Trung và miền Nam, chúng lại được gọi là "thằn lằn". Dù có sự khác biệt trong tên gọi, nhưng thực chất cả hai đều chỉ cùng một loài.

9 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 2. Thạch sùng, trang 1215-1216. Truy cập ngày 11 tháng 3 năm 2025.