Sam (Tachypleus tridentatus Leach)

 Sam là loài động vật biển sống ở các vùng ven bờ, cửa sông, hoặc đầm lầy nước mặn, nơi có đất bùn thoai thoải. Hiện nay, sam được nghiên cứu và nuôi dưỡng vì giá trị kinh tế và khoa học to lớn. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Con sam, còn được gọi là sam ba gai đuôi, có tên khoa học là Tachypleus tridentatus Leach. Loài này thuộc ngành Chân khớp (Arthropoda) và lớp Miệng đốt (Merostomata), họ Sam (Limulidae).

1 Đặc điểm hình thái và điều kiện sống

Sam là loài động vật biển sống ở các vùng ven bờ, cửa sông, hoặc đầm lầy nước mặn, nơi có đất bùn thoai thoải. Chúng thường sống ở độ sâu từ 4 đến 10m, trong môi trường có nhiệt độ từ 20°C đến 32°C và độ mặn nước biển dao động từ 18% đến 33%.

Hai loài sam phổ biến nhất ở Việt Nam là Tachypleus tridentatus và Carcinoscorpius rotundicauda. Loài này có kích thước khá lớn, cá thể trưởng thành có thể đạt chiều dài tối đa 0,9m. Sam bơi chậm và di chuyển bằng cách bò giống như cua.

Vào khoảng tháng 4 hằng năm, sam di chuyển vào vùng bờ biển để sinh sản. Đến cuối tháng 7, chúng quay trở lại biển sâu. Trong mùa sinh sản, sam đực sử dụng hai đôi chân đầu tiên để bám vào lưng sam cái. Sam cái sau đó đào hố sâu khoảng 15cm trên bãi cát, đẻ từ 200 đến 1.000 trứng tùy loài và vùi chúng trong đất cát.

Sam thực hiện quá trình thụ tinh bên ngoài khi sam đực phóng tinh vào trứng trong các lỗ trên cát. Sau khoảng 6 tuần, trứng phát triển thành ấu trùng không đuôi, dài khoảng 5mm. Qua ba giai đoạn phát triển, ấu trùng trở thành sam con với đuôi ngắn, sau đó dài hơn và có hình dạng giống sam trưởng thành nhưng kích thước nhỏ hơn. Quá trình phát triển hoàn chỉnh của sam kéo dài qua 16 lần lột xác.

Thức ăn chính của sam bao gồm các loại giun nhiều tơ, tôm, cua, và các loài giáp xác nhỏ thường xuất hiện tại vùng cửa sông và đầm lầy ven biển.

Hình ảnh con Sam

2 Giá trị kinh tế và ứng dụng khoa học

Trong quá khứ, sam thường bị khai thác một cách lãng phí. Ngư dân thường giết sam đực, lấy trứng sam cái để ăn, còn vỏ thì phơi khô dùng làm đồ chơi. Tuy nhiên, hiện nay, sam được nghiên cứu và nuôi dưỡng vì giá trị kinh tế và khoa học to lớn.

Máu con sam chứa một hợp chất đặc biệt có khả năng phát hiện nội độc tố (endotoxin) của vi khuẩn gram âm. Hợp chất này được ứng dụng để sản xuất lysate – chế phẩm y học dùng chẩn đoán nhanh các bệnh nhiễm khuẩn như nhiễm khuẩn máu ở trẻ sơ sinh, nhiễm khuẩn đường tiết niệu, và bệnh lậu. Lysate giúp xác định nội độc tố chỉ trong vòng 15 phút, tiết kiệm thời gian và chi phí so với các phương pháp truyền thống.

Tại Việt Nam, một số địa phương như Quảng Ninh, Hải Phòng, Nha Trang và Cần Giờ đã bắt đầu nuôi sam để khai thác máu. Mỗi con sam có thể lấy máu 3 lần mỗi năm, với lượng máu trung bình là 60ml từ sam đực và 150ml từ sam cái. Một phần máu được dùng để chiết xuất lysate, mỗi ml có giá trị khoảng 5 USD (theo số liệu năm 1988).

Ngoài ra, từ loài sam Limulus polyphemus, các nhà khoa học còn chiết xuất được chất có tác dụng điều trị u ác tính, mở ra hướng nghiên cứu mới trong lĩnh vực y học.

3 Ứng dụng trong y học cổ truyền

Trong y học cổ truyền, mai sam được sử dụng để chữa một số bệnh:

3.1 Chữa bệnh sởi, đậu mùa ở trẻ em

Mai sam đốt thành bột, kết hợp với nước rau mùi để bôi lên da hoặc pha nước uống.

3.2 Chữa rong huyết ở phụ nữ mang thai

Mai sam được nướng vàng, nghiền nhỏ và sắc uống, với liều lượng từ 4-6g mỗi ngày.

4 Con so với con sam

Con sam và con so có vẻ ngoài khá giống nhau, nhưng việc phân biệt là rất quan trọng để tránh nguy cơ ngộ độc thực phẩm. Dưới đây là những điểm khác biệt chính:

Kích thước:

• Con sam thường có kích thước lớn hơn, con trưởng thành có thể đạt chiều dài khoảng 34 cm và nặng gần 4 kg.
• Con so nhỏ hơn đáng kể, chỉ dài khoảng 20–25 cm và có trọng lượng dưới 1 kg.

Hình dạng đuôi:

• Đuôi của con sam có tiết diện hình tam giác, dẹt.
• Trong khi đó, con so có đuôi tròn hoặc bầu dục khi cắt ngang.

Tập tính di chuyển:

• Sam biển thường đi theo cặp, con đực bám trên lưng con cái trong quá trình di chuyển.
• Con so thường sống đơn lẻ, nhưng vào mùa sinh sản, chúng có thể xuất hiện theo đôi.

Độc tố:

• Sam biển không chứa độc tố, do đó có thể sử dụng để chế biến nhiều món ăn ngon.
• Ngược lại, con so có chứa độc tố Tetrodotoxin, đặc biệt tập trung nhiều ở buồng trứng, có thể gây ngộ độc và nguy hiểm đến tính mạng nếu ăn phải.

5 Dính như con sam

Thành ngữ này bắt nguồn từ tập tính sống của con sam. Khi trưởng thành, con sam cái thường mang theo con sam đực trên lưng, tạo thành hình ảnh gắn kết không tách rời. Vì vậy, câu nói "dính như con sam" thường được dùng để mô tả những cặp đôi quấn quýt, không rời nhau.

6 Giá con sam

Giá của sam biển thay đổi tùy theo thời điểm và kích thước:

• Vào mùa đánh bắt, giá mỗi cặp sam biển dao động từ 700.000 – 1.200.000 VNĐ.
• Khi khan hiếm, giá có thể tăng lên tới 1.500.000 VNĐ/cặp.
• Các món ăn từ sam như sam nướng mỡ hành có giá chỉ từ 85.000 VNĐ/con.

Bạn có thể tham khảo thêm thông tin hoặc cách chế biến sam biển để đảm bảo an toàn khi sử dụng.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Tất Lợi. Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam. Con Sam trang 1028-1029. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2025.