Đỉa (Đỉa xám - Hirudo medicinalis Linnaeus)

Đỉa là loài động vật không xương sống, ký sinh, cơ thể dài từ 8-12 cm, dẹt và chia thành nhiều đốt nhỏ. Đỉa có vị mặn, đắng, tính bình, có độc. Dược liệu này có tác dụng tiêu tích, thông kinh, giải độc và lợi tiểu. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Hirudo medicinalis Linnaeus

Tên Tiếng Việt: Đỉa, Đỉa xám.

Tên nước ngoài: Leech (Anh), sangsuc (Pháp).

Họ: Hirudinidae (Đỉa có hàm).

1 Con đỉa là con gì?

Đỉa là loài động vật không xương sống, ký sinh, cơ thể dài từ 8-12 cm, dẹt và chia thành nhiều đốt nhỏ. Trên mỗi đốt có những vân nhỏ rõ rệt. Mặt lưng của đỉa hơi gồ, có màu xanh lục nhạt với sáu dải dọc màu nâu đỏ song song nhau, trong khi mặt bụng có hai dải màu đen nhạt xen kẽ các điểm đen sẫm. Đỉa có hai giác: giác miệng ở đầu và giác đuôi ở cuối thân, dùng để bám vào bề mặt. Hàm là một khối cơ chứa các răng nhỏ giúp đỉa rạch da vật chủ để hút máu.

Hình ảnh con đỉa

Hai loài đỉa khác thường được biết đến là:

• Đỉa xanh lục (Hirudo officinalis Moquin): Không có các đốm đen ở mặt bụng.
• Đỉa trâu (Hirudinaria manillensis): Mép thân màu vàng, lưng có các chấm tròn tạo thành vạch đều nhau cách 5 đốt, mặt bụng màu vàng lục nhạt.

2 Phân bố và sinh thái

Đỉa sống chủ yếu trong môi trường nước ngọt và phân bố rộng ở châu Á, châu Âu, châu Phi. Tại Việt Nam, chúng thường xuất hiện trong ao, hồ, đầm lầy, suối với dòng nước tĩnh hoặc chảy chậm nhưng sạch. Đỉa hút chất dịch từ thực vật thủy sinh và máu của động vật sống dưới nước. Khi có cơ hội, chúng cũng hút máu người hoặc động vật trên cạn.

Khi hút máu, giác miệng của đỉa bám chặt vào vật chủ. Hàm răng sắc nhọn rạch da tạo vết thương, trong khi nước bọt tiết ra chất gây tê giúp vật chủ không cảm giác đau. Đỉa còn tiết chất chống đông máu, khiến máu chảy liên tục trong suốt quá trình hút. Sau khi hút máu no, đỉa tự tách khỏi vật chủ, nhưng vết cắn có thể chảy máu thêm do chất chống đông vẫn còn tác dụng.

Hiện nay, ô nhiễm môi trường khiến loài đỉa tự nhiên suy giảm nghiêm trọng. Nhiều trung tâm nghiên cứu và trang trại đã nuôi đỉa công nghiệp để làm nguyên liệu y học, phục vụ điều chế dược phẩm và xuất khẩu.

3 Con đỉa sợ gì nhất?

Đỉa rất nhạy cảm với vôi bột. Khi gặp vôi bột, chúng thường co quắp lại và bị tiêu diệt trong thời gian ngắn.

4 Con gì ăn được con đỉa?

Một số loài động vật như chim, cá, và côn trùng có thể ăn đỉa. Tuy nhiên, thông tin cụ thể về các loài này chưa được đề cập chi tiết.

5 Vòng đời của con đỉa

Đỉa thuộc loài lưỡng tính, có cả cơ quan sinh sản đực và cái trên cùng một cá thể. Sau khi giao phối, chúng đẻ trứng thành từng tổ và gắn vào những bề mặt ẩm ướt, như đất hoặc cây cối. Trứng nở thành đỉa con có hình dạng giống như đỉa trưởng thành.

6 Con giống con đỉa

Một số sinh vật có hình dáng tương tự đỉa bao gồm sên trần, loài không có vỏ bảo vệ như ốc sên. Sên trần có thân mềm, dài, và cũng sống trong môi trường ẩm ướt.

7 Con vắt và con đỉa

Đỉa và vắt đều thuộc ngành Giun đốt và có nhiều điểm tương đồng trong cấu tạo sinh học. Tuy nhiên, đỉa thường sống dưới nước, trong khi vắt sống ở môi trường đất ẩm, đặc biệt tại các khu rừng.

8 Cách tiêu diệt con đỉa

Để tiêu diệt đỉa hiệu quả, có thể sử dụng vôi sống với nồng độ 250 ppm, đảm bảo pH cao hơn 8,6. Phương pháp này không chỉ diệt đỉa trưởng thành mà còn tiêu diệt cả kén của chúng. Ngoài ra, một số người dùng hóa chất như Neguvon, nhưng hiệu quả thấp hơn so với vôi.

9 Bộ phận sử dụng

Toàn bộ cơ thể đỉa, còn gọi là "thủy diệt," được sử dụng làm thuốc dưới dạng sống hoặc đã qua chế biến. Dược liệu thường có hình dạng dẹt, cong, màu nâu đen, dễ gãy và để lại vết nham nhở. Đỉa được cắt nhỏ, sao đến khi phồng vàng rồi phơi khô, có thể kết hợp sao với hoạt thạch để tăng hiệu quả. Nước bọt của đỉa cũng được chiết xuất trực tiếp để làm thuốc.

10 Thành phần hóa học của Đỉa

Trong tuyến nước bọt của đỉa có chứa hirudin, một hợp chất gồm nhiều axit amin, có khả năng ngăn cản sự đông máu mạnh gấp 10 lần Heparin.

11 Công dụng trong dân gian của Đỉa

11.1 Tính vị và công năng

Đỉa có vị mặn, đắng, tính bình, có độc. Dược liệu này có tác dụng tiêu tích, thông kinh, giải độc và lợi tiểu.

11.2 Công dụng

Việc sử dụng đỉa làm thuốc đã có từ thế kỷ XV TCN, và đến thế kỷ XIX, liệu pháp dùng đỉa trở nên phổ biến ở nhiều nước châu Âu như Pháp, Anh, Nga. Trước đây, đỉa sống được dùng để chích máu trong các trường hợp sưng viêm ở mặt, miệng, cổ hoặc hút mủ từ mụn nhọt mưng mủ. Tuy nhiên, phương pháp này bị loại bỏ do nguy cơ lây nhiễm bệnh từ đỉa.

Trong y học hiện đại, nước bọt của đỉa chứa chất hirudin được dùng để sản xuất nhiều dược phẩm điều trị các bệnh lý như:

• Bệnh tim mạch (nghẽn mạch máu).
• Chứng tụ máu, tắc mạch.
• Thấp khớp, hen phế quản, tăng nhãn áp, bệnh phụ khoa.

Hirudin được bào chế dưới dạng thuốc tiêm hoặc thuốc xoa để giảm bầm tím, tụ máu hoặc điều trị hậu phẫu. Ở Pháp, chất này đã được sử dụng rộng rãi tại các trung tâm phẫu thuật với hiệu quả cao.

Trong y học cổ truyền, đỉa được sao khô, tán bột mịn, dùng để chữa trúng phong, hoặc đốt thành than trộn cùng các lá thuốc để đắp vết thương.

11.3 Lưu ý

Phụ nữ mang thai không nên sử dụng các chế phẩm từ đỉa.

11.4 Theo tài liệu nước ngoài

Chữa sưng lá lách: Đỉa (1 con), Đan sâm (3g), sấy khô, tán bột, uống 2 lần/ngày, mỗi lần 1-1,6g.

Chữa tắc động mạch vành: Đỉa (3g), rễ cây chè lâu năm (30g), Kim tiền thảo (15g), thái nhỏ và phơi khô, sắc với 200ml nước, còn 50ml, uống 1 lần trong ngày.

Chữa ung thư thực quản: Đỉa (10g), tảo biển (40g), sao giòn, tán bột, uống 3-4 lần/ngày với rượu.

Chữa máu tụ sau sinh: Đỉa trâu (1 con), cắt nhỏ, sao khô, tán bột, uống với rượu hâm nóng.

12 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Đỉa, trang 1112-1113. Truy cập ngày 21 tháng 01 năm 2025.