Cỏ Mần Trầu (Eleusine indica L.)

Không chỉ có tác dụng làm sạch tóc, thường được các bà, các mẹ dùng để gội đầu, cỏ mần trầu còn có nhiều công dụng khác. Ngày này, loại thảo dược này vẫn được sử dụng như một thành phần trị liệu tuyệt vời trong các chế phẩm hiện đại.

1 Giới thiệu thực vật

Mần Trầu có tên khoa học là Eleusine indica L., thuộc họ Lúa (Poaceae).

Tại Việt Nam, cỏ mần trầu thường được gọi với các tên khác như cỏ màn trầu, vườn trầu, thanh trâu thảo, ngưu cân thảo…

Đây là một loài cỏ dại mọc hoang, dễ dàng sinh sôi và phát triển ở mọi địa hình, đặc biệt là những vùng đất đồng bằng màu mỡ, nhiều ẩm, nhiều nắng. Được sử dụng như một loại thảo dược giúp làm sạch tóc, cỏ mần trầu từ lâu đời đã được các bà, các mẹ rất ưa chuộng nhờ tính phổ biến và tác dụng tuyệt vời của nó.

2 Đặc điểm thực vật

Cỏ mần trầu là loài có thân thảo. Đây là một loại cây hàng năm và có thể phát triển chiều cao đến 60cm, có thân mảnh mai hoặc mọng nước vừa phải, mọc dài đến 1,2m. Thân cây thường có màu trắng hoặc xanh lục nhạt và bị dẹt ở mặt bên, có một vài sợi "lông sần sùi" ở mép. Hệ thống rễ chùm rất khỏe, mọc thành các cụm liền nhau. Lá mỏng và mềm, hình kiếm hoặc hình dải, dài tới 30cm, rộng tới 7mm. Lá màu xanh lục nhạt, phiến lá nguyên, có một gân chính kéo dài từ gốc đến ngọn. Các bẹ lá phẳng và có lông. 

Cụm hoa mọc thành bông, tỏa ra các hướng khác nhau, gồm 5-7 bông xuất phát từ ngọn và 2 bông mọc chếch ở phía dưới. Mỗi bông dài tới 10cm, gồm rất nhiều hoa xếp liền nhau, mọc theo hình lông chim. Hoa có màu trắng ngà. Quả hình trụ thuôn dài, gần như có 3 cạnh, có chiều dài khoảng 1,5mm. Đây là loài cỏ với khả năng sinh sản tuyệt vời, có thể tạo ra hơn 40.000 hạt trên mỗi cây, phân tác nhờ gió và các loài động vật.

3 Phân bố

Cỏ mần trầu được coi là có nguồn gốc từ Châu Phi, ôn đới và nhiệt đới Châu Á, hiện nay nó phân bố rộng khắp các vùng nhiệt đới, mở rộng sang các vùng cận nhiệt đới của Bắc Mỹ, Châu  u và Châu Phi.

Tại Việt Nam, loài cỏ này mọc hoang ở khắp mọi nơi, trên các vùng đất trống. Mần trầu là loại thức ăn phù hợp cho gia súc.

4 Thành phần hóa học

Kiểm tra hóa thực vật được thực hiện bằng sắc ký lớp mỏng phát hiện sự hiện diện của các chất chuyển hóa thứ cấp trong chiết xuất nước nóng như phenol, anthron và coumarin trong khi tinh dầu, triterpen, steroid, glycosid tim, axit béo, anthraquinon, anthron, tannin, flavonoid, alkaloid, và coumarin được tìm thấy ở nhiều dạng khác nhau trong chiết xuất etanol, metanol, axeton, Dung dịch nước, n-hexan và etyl axetat. Hai Flavonoid chính đã được phân lập từ các bộ phận trên không: schaftoside và vitexin dựa trên phổ 1H và 13C NMR. Ngoài ra, phân tích quang phổ từ các phần trên không của cỏ Mần trầu, hai hợp chất đã được phân lập và chúng là 3-0-beta-D-glucopyranosyl-Beta-sitosterol và 6'-0-pal-mitoyl-3-0-beta- D-glucopyranosyl-beta-sitosterol. Các phân tích quang phổ sâu hơn của Mần trầu thu được hai hợp chất Orientin và Isoorientin. Các hợp chất đã được phân lập từ dịch chiết cloroform và metanol được tìm thấy là các dẫn xuất của axit Hexadecanoic, phosphatidyletanolamin và este etandiyl. 

5 Tác dụng sinh học và độc tính

5.1 Hoạt tính giảm đau

Các đặc tính giảm đau của Mần trầu đã được đánh giá bằng cách sử dụng các mô hình dược lý: quằn quại do acid acetic gây ra và hành vi liếm chân do formalin gây ra ở chuột. Kết quả cho thấy chiết xuất cỏ Mần trầu làm giảm co thắt bụng do axit axetic gây ra và kéo dài các chi sau một cách phụ thuộc vào liều lượng.

Trong thử nghiệm formalin, khoảng thời gian mỗi con chuột dành để liếm phần chân được tiêm thuốc được dùng làm dấu hiệu của cơn đau. Kết quả cho thấy những con vật được xử lý trước với chiết xuất mần trầu đã giảm đáng kể việc liếm chân sau do formalin gây ra so với đối chứng. Như vậy, việc sử dụng chiết xuất mần trầu giúp giảm mức độ đau.

5.2 Tác dụng chống viêm 

Nghiên cứu về tác dụng của chiết xuất Mần trầu đối với chứng viêm phổi đã được báo cáo. Kết quả cho thấy rằng việc sử dụng 10 mg/kg rolipram (thành phần có hàm lượng lớn trong cỏ Mần trầu) hay 400 µg/kg vitexin hoặc schaftoside (hai flavonoid chính trong Mần trầu) đã ức chế hoàn toàn việc tập trung bạch cầu trung tính do nội độc tố vi khuẩn gây ra. Cả hai flavonoid này đều là những hợp chất chống viêm tiềm năng được chứng minh bởi khả năng ức chế sự di chuyển của bạch cầu trung tính ở chuột. 

Các nhà khoa học đã chỉ ra rằng liều lượng chiết xuất Mần trầu ức chế một cách phụ thuộc vào việc sản xuất yếu tố gây hoại tử u TNF-α do nội độc tố gây ra; đồng thời đánh giá ảnh hưởng của chiết xuất mần trầu trên cả việc sản xuất cytokine và tăng sinh tế bào lympho T. Đánh giá tác dụng của chiết xuất mần trầu đối với chứng viêm cấp tính ở chuột đã được báo cáo bằng cách sử dụng ba mô hình: phù chân sau do Cararrgeenin, viêm do Albumin và phù tai do xylen ở chuột. Kết quả cho thấy dịch chiết có tác dụng chống viêm tốt đối với tình trạng viêm cấp tính bằng cách ức chế liều lượng - phụ thuộc vào sự gia tăng phù chân chuột do carrageenin gây ra. Sự ức chế gây ra bởi chất chiết xuất (600mg/kg) tương đương với sự ức chế của axit acetyl salicylic và đạt mức tối đa sau 5 giờ sử dụng chất phlogistic. Trong thử nghiệm gây phù do albumin trứng, kết quả cho thấy chất chiết xuất gây ra sự ức chế phù do albumin của trứng ở chuột trong khoảng thời gian 5h. Trong bệnh phù tai do xylene gây ra ở chuột, kết quả cho thấy chất chiết xuất này ức chế phù tai chuột phụ thuộc vào liều lượng. Mức độ ức chế có thể so sánh thuận lợi với thuốc tiêu chuẩn Dexamethason.

5.3 Hoạt động chống oxy hóa

Hoạt động thu dọn gốc tự do của chiết xuất cỏ Mần trầu đã được so sánh với chất đối chứng là Acid Ascorbic. Đối với hoạt động thu dọn gốc DPPH, các giá trị IC50 (nồng độ ức chế tối thiểu) đối với dịch chiết etanol và axeton lần lượt là 92 μg/ml và 294 μg/ml. Các kết quả thu được từ thử nghiệm phosphomolybdat cho thấy rằng dịch chiết etanol có khả năng khử Mo (VI) thành Mo (V) mạnh hơn so với dịch chiết axeton. Chỉ số hoạt tính chống oxy hóa theo tỷ lệ phần trăm được xác định để đánh giá khả năng chống oxy hóa và dịch chiết etanol được ghi nhận xấp xỉ 46% trong khi dịch chiết axeton được ghi nhận khoảng 42%. 

Người ta quan sát thấy rằng chiết xuất Ethanol có hoạt tính ngăn ngừa tổn thương DNA tuyệt vời trong khi chiết xuất aceton không có hiệu quả trong việc ngăn ngừa tổn thương DNA. Điều này liên quan đến hàm lượng flavonoid và phenol trong dịch chiết etanol lớn hơn so với dịch chiết axeton. 

Ngoài ra, gần đây, nước nóng và chiết xuất etanol của lá Mần trầu đã được sàng lọc các hoạt động chống oxy hóa bằng cách sử dụng gốc tự do DPPH và tổng hàm lượng phenol bằng phương pháp Folin - Ciocalteu. Dịch chiết nước nóng thể hiện hoạt tính thu dọn gốc DPPH cao hơn là 69,62% trong khi dịch chiết etanol có 65,34%. Tổng hàm lượng phenol đối với chiết xuất nước nóng là 256,29 μg/g trong khi chiết xuất etanol có 249,24 μg/g.

5.4 Tác dụng kháng khuẩn, kháng virus

Các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm chiết xuất lá Mần trầu chống lại các sinh vật nấm và vi khuẩn. Các loài nấm bao gồm Candida albican, Cryptococcus neoforman và Aspergillus fumigatu trong khi các vi khuẩn là Staphylococcus aureus, Staphylococcus aureus kháng methicillin, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae và Enterococci faecalis kháng Vancomycin. Hoạt tính kháng khuẩn sơ cấp trong ống nghiệm của dịch chiết methanol cho thấy rằng thử nghiệm sơ cấp với P. falciparum cho tỷ lệ ức chế là 37%. Chiết xuất cho thấy hoạt tính kháng nấm với Candida albicans (0%), Aspergillus fumigatus (1%) và Cryptococcus neoformans (5%) trong khi hoạt tính kháng khuẩn tiết lộ MSRA (0%), Escherichia coli (7%) Pseudomonas aeruginosa, (1%) Klebsiella pneumoniae (0%) và Enterococci faecalis kháng Vancomycin (5%) tương ứng.

Một nghiên cứu đã được tiến hành về hoạt tính kháng virus của dịch chiết ethanol cỏ Mần trầu chống lại virus Herpes simplex loại 1 (HSV-1) và vi rút viêm miệng mụn nước, là loại vi rút DNA và RNA tương ứng. Kết quả cho thấy hoạt tính kháng virus chọn lọc chỉ chống lại HSV-1 với nồng độ ức chế tối thiểu là 0,1 mg/ml. Ngoài ra, một nghiên cứu khác đã sàng lọc thêm chiết xuất metanol và n-hexan toàn bộ thực vật để có hoạt tính kháng virus chống lại chủng HSV-1 và tế bào Vero. Kết quả thu được cho thấy các chỉ số chọn lọc (SI = CC50 / EC50) đối với cả chiết xuất metanol và phân đoạn hexan lần lượt là 12,2 và 6,2, điều này chứng tỏ rằng cây có đặc tính kháng virus.

5.5 Tác dụng gây độc tế bào

Các thành phần hoạt tính sinh học flavonoid và phenolic đã được biết là có tác dụng ức chế chống lại nhiều loại virus và vi khuẩn, đồng thời có hoạt tính loại bỏ gốc tự do và chống ung thư. Đã có nghiên cứu sàng lọc chiết xuất methanol của lá Mần trầu để gây độc tế bào chống lại các tế bào monocytic của người (THP1) đã được biến nạp, trong đó huỳnh quang tiêu chuẩn được đo trên máy đo flo ở kích thích 544 nm và phát xạ 590 nm. Kết quả cho thấy rằng chiết xuất không có độc tính tế bào trên các tế bào monocytic của người.

Chiết xuất etanol và axeton cho thấy hoạt tính gây độc tế bào vừa phải với chiết xuất etanol có nồng độ gây chết tế bào LC50 là 16,857 ppm trong khi chiết xuất axeton có LC50 là 9,828 ppm. Mức độ gây chết liên quan trực tiếp đến nồng độ của chất chiết xuất. Khả năng gây chết quan sát được của chiết xuất từ ​​Mần trầu cho thấy sự hiện diện của các hợp chất gây độc tế bào trong loại thực vật này. Người ta đã báo cáo rằng các chất chiết xuất từ ​​thực vật có giá trị LC50 dưới 20 μg/ml có nhiều khả năng tạo ra các hợp chất chống ung thư hơn.

5.6 Các tác dụng khác

Tác dụng hạ sốt: Flavonoid có trong cây này là chất ức chế nổi bật của Cyclooxygenase hoặc Lipooxygenase. Do đó, có thể giả định rằng chiết xuất của Mần trầu có thể hoạt động như một chất ức chế cyclooxygenase-2 thông qua việc ức chế sản xuất prostaglandin E2 ở vùng dưới đồi hoặc bằng cách tăng cường sản xuất các chất hạ sốt nội sinh trong cơ thể như vasopressin và Arginin, hoặc bằng cách làm giãn mạch của các mạch máu bề ngoài với kết quả là tăng khả năng tản nhiệt sau khi đặt lại bộ điều nhiệt vùng dưới đồi. Một số nghiên cứu đã quan sát thấy rằng các đặc tính hạ sốt của cây có thể do hiện diện của steroid, tannin, triterpenoids, flavonoid và coumarin glycoside.

Tác dụng hạ huyết áp: Hoạt động chống tăng huyết áp in vivo của chiết xuất ete dầu hỏa, cloroform, metanol và etanol của Mần trầu đã được báo cáo khi sử dụng adrenalin để gây tăng huyết áp ở chuột bằng phương pháp quấn đuôi không xâm lấn. Kết quả cho thấy rằng các chất chiết xuất có hoạt tính hạ huyết áp với chất chiết xuất ethanol có hoạt tính hạ huyết áp đáng kể nhất và chloroform cho thấy tác dụng hạ huyết áp yếu.

Diệt giun sán: Nghiên cứu cho thấy mần trầu có hoạt tính tẩy giun sán rõ rệt đối với giun lươn. Ở mức 2,4 và 4,8mgcm-3, tất cả giun và ấu trùng của chúng đều chết hoàn toàn. Người ta quan sát thấy sự sống sót của ấu trùng phụ thuộc vào nồng độ: nồng độ chiết xuất càng cao, tỷ lệ sống sót càng thấp.

Tác dụng chống ký sinh trùng sốt rét: Nghiên cứu cho thấy mức độ ký sinh trùng sốt rét trong máu giảm phụ thuộc vào liều lượng sau khi sử dụng chiết xuất Mần trầu so với đối chứng. Tuy nhiên, tác dụng ức chế ít hơn khi so sánh với thuốc tiêu chuẩn chloroquin. Phần có tác dụng ức chế hóa học cao nhất là phần etyl axetat.

5.7 Độc tính 

Người ta đã nghiên cứu độc tính của chiết xuất Mần trầu trên chuột. Kết quả cho thấy các chỉ số huyết học được giữ nguyên nhưng dịch chiết cho thấy tiềm năng cầm máu đáng kể. Có sự giảm đáng kể bilirubin toàn phần, aspartate aminotransferase, alanin transaminase, phosphatase kiềm và Glucose máu so với đối chứng. Mức độ tổng số protein đã được tìm thấy để tăng đáng kể. Chức năng thận không bị ảnh hưởng. Điều này cho thấy rằng việc tiêu thụ kéo dài chiết xuất này làm giảm cả thời gian chảy máu và đông máu và giảm lượng đường trong máu. Hơn nữa, trọng lượng nội tạng không bị ảnh hưởng nhưng trọng lượng động vật tăng lên đáng kể. Trọng lượng các cơ quan tương đối không bị ảnh hưởng. Ở liều lượng thấp, chiết xuất gây ra viêm nhẹ gan, lá lách, phổi, thận và não. Với liều lượng cao của chiết xuất, lá lách và phổi cho thấy tình trạng viêm V.A phải. Phổi cũng cho thấy xơ hóa mô kẽ vừa phải. [1]

6 Tác dụng và công dụng theo y học cổ truyền

Cỏ mần trầu có vị ngọt hơi đắng, tính bình. Loài thảo dược này có tác dụng lương huyết, thanh nhiệt giải độc, làm mát gan, lợi tiểu và giúp đổ mồ hôi; chủ trị cao huyết áp, lao phổi, ho khan, tiểu ít, sẫm màu, sốt về chiều, hỏa nhiệt táo bón ở phụ nữ mang thai, buồn phiền, động thai, nhức đầu, tức ngực. Bên cạnh đó, mần trầu còn được sử dụng nhằm trị mụn nhọt, chứng nhiệt độc và trẻ em bị tưa lưỡi. 

Các bài thuốc từ cỏ Mần trầu:

6.1 Trị huyết áp cao

Rửa sạch mần trầu tươi 500g, giã nhuyễn, thêm 1 lít nước đun sôi để nguội, khuấy đều. Lọc và vắt lấy nước, thêm đường vừa uống, dùng 2 lần mỗi ngày.

6.2 Phòng viêm màng não

Mần trầu 30g sắc lấy nước uống trong 3 ngày liên tục, sau đó dừng 10 ngày, rồi lại tiếp tục 3 ngày, quay vòng.

6.3 Trị bệnh da (viêm, vàng da)

Mần trầu tươi 60g, rễ tổ kén đực 30g. Sắc lấy nước uống.

6.4 Trị cảm cúm, sốt nóng, người mẩn đỏ, tiểu ít

Mần trầu, cỏ tranh mỗi thứ 16g. Sắc lấy nước uống.

6.5 Trị co giật, hôn mê

Mần trầu 120g. Đun cùng 600ml nước đến khi còn 400ml, thêm xíu muối, chia làm nhiều lần uống.

6.6 Trị nhọt vú sưng đau

40g Cỏ Mần trầu (dùng phần ngọn).

40g Bồ Công Anh (dùng phần ngọn).

Các vị đem luộc với 1 quả trứng gà.

Ăn trứng, uống nước còn bã để đắp và xoa vào vùng tổn thương.

6.7 Trị sán khí (thoát vị bẹn)

160g Cỏ mần trầu tươi.

14 cùi vải khô.

Thêm nửa nước, nửa rượu.

Đem hỗn hợp trên nấu cách thủy trong vòng 1 giờ.

Sử dụng 2 lần mỗi ngày, uống trước bữa ăn.

6.8 Trị đau thắt lưng do vận động quá sức đột ngột

40g Cỏ mần trầu.

40g Xơ mướp.

Đem chưng rượu để uống.

6.9 Trị lâm trọc (tiểu buốt, tiểu rắt)

Sử dụng 80g Cỏ mần trầu tươi, đem sắc lấy nước uống.

6.10 Trị trẻ bị nhiệt kết, bụng dưới đầy, tiểu tiện không thông

80g rễ tươi Cỏ mần trầu.

Đổ nước, đem sắc đến khi còn 1 chén, chia làm 3 lần để uống trong ngày, uống trước bữa ăn.

6.11 Trị kiết lỵ

Sử dụng 40-80g Cỏ mầu trầu, đem sắc lấy nước sau đó thêm đường đen uống ngày 2 lần.

6.12 Trị lao lực, xanh xao, yếu sức

Sử dụng toàn cây Cỏ mần trầu (cả rễ), rửa sạch, cho vào bụng của con gà mái xương đen.

Tiến hành chưng cách thủy đến khi gà chín nhừ.

Ăn thịt gà, bỏ bã thuốc.

6.13 Toa mần trầu cơ bản

Cỏ tranh, Rau Má, cỏ mực, Cam Thảo đất, Ké Đầu Ngựa, mần trầu (mỗi thứ 8g), Gừng tươi 2g, củ sả, vỏ quýt (mỗi thứ 4g). 

7 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Ette Ettebong, Daniel Obot (Ngày đăng tháng 1 năm 2020). A Systematic review on Eleucine indica (L.) Gaertn.: From ethnomedicinal uses to pharmacological activities, Journal of Medicinal Plants Studies. Truy cập ngày 28 tháng 8 năm 2022