Cỏ Đậu Hai Lá (Đinh quý thảo - Zornia gibbosa Span.)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Zornia gibbosa Span.

Tên gọi khác: Đinh quý thảo, thương phòng

Họ thực vật: Fabaceae (Đậu)

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây Cỏ đậu hai lá thuộc dạng thân thảo, có thể sinh trưởng một năm hoặc nhiều năm, thường phân nhánh ngay từ gốc; phần gốc phình to, tạo thành củ nhỏ, thuôn dài. Thân và cành mảnh, giai đoạn đầu thường bò nghiêng, về sau vươn thẳng, chiều cao trung bình khoảng 30–50 cm. Lá mọc đối, mỗi lá gồm hai lá chét dạng trái xoan thuôn dài hoặc hình dải mũi mác, phần gốc tròn, chóp lá nhọn ngắn; lá kèm có hình mác, đầu nhọn và mang cựa ngắn.

Hoa mọc ở nách lá, tập hợp thành chùm thưa; lá bắc tương tự lá kèm nhưng bản rộng hơn. Hoa có màu vàng, đài hoa chia thành hai môi không đồng dạng; tràng hoa mang cựa rõ, nhị tụ lại thành một bó và sắp xếp không đều. Quả thuộc dạng quả đậu, thắt eo giữa các hạt, bề mặt có thể có lông hoặc nhẵn, đôi khi xuất hiện các đường vân dạng mạng. Cây thường ra hoa vào khoảng từ tháng 4 đến tháng 6.

1.2 Thu hái và chế biến

Thu hái toàn cây, bao gồm thân, cành mang lá và cả phần rễ. Dược liệu được sử dụng trực tiếp ở dạng tươi hoặc đem phơi khô để bảo quản và dùng dần.

1.3 Đặc điểm phân bố và sinh thái

Tại Việt Nam, chi Zornia J. Gmel. hiện ghi nhận hai loài. Trong đó, cỏ đậu hai lá phân bố khá rộng, xuất hiện rải rác ở nhiều địa phương, trải dài từ khu vực trung du và đồng bằng Bắc Bộ đến Nam Trung Bộ, đồng thời có mặt tại vùng Tây Nguyên. Ngoài phạm vi trong nước, loài này còn được tìm thấy ở một số quốc gia châu Á như Ấn Độ, Myanmar, Trung Quốc, Thái Lan, Sri Lanka và Indonesia.

Cỏ đậu hai lá là cây thảo sống lâu năm, thường sinh trưởng xen kẽ với các loài cỏ thấp khác. Cây hay gặp ở ven đường, bãi bồi ven sông, nương rẫy, rìa rừng, chân đồi cũng như trong các kiểu rừng thưa rụng lá hoặc nửa rụng lá, đặc biệt tại Tây Nguyên. Loài này có xu hướng ưa ánh sáng và ẩm độ, song vẫn chịu hạn khá tốt; đồng thời có khả năng thích nghi trên nhiều dạng đất khác nhau, kể cả đất cát PHA, đất hơi chua và đất nghèo chất dinh dưỡng.

Cây có khả năng ra hoa, kết quả đều đặn hằng năm. Sự tái sinh trong tự nhiên chủ yếu thông qua hạt, bên cạnh đó cây còn có khả năng mọc chồi mạnh mẽ sau khi bị cắt hoặc khi phần thân, lá bị gia súc ăn.

=>> Xem thêm: Cây Đông quỳ (Malva verticillata L.) chữa bí tiểu, phù nề khi mang thai 

2 Tác dụng dược lý của cây

2.1 Tác dụng chống co thắt trên hồi tràng chuột cống trắng cô lập

Cỏ đậu hai lá từ lâu đã được sử dụng trong y học cổ truyền để hỗ trợ điều trị các rối loạn tiêu hóa, viêm ruột và kiết lỵ. Trong các nghiên cứu thực nghiệm, dược liệu được sử dụng dưới dạng cao chiết toàn cây, chiết xuất bằng hỗn hợp chloroform (CHCl₃) và methanol theo tỷ lệ 1:1.

Kết quả thí nghiệm cho thấy cao chiết cỏ đậu hai lá có khả năng ức chế hoạt động co bóp tự phát của hồi tràng chuột cống trắng cô lập. Mức độ ức chế tăng dần theo nồng độ sử dụng, thể hiện mối liên quan phụ thuộc liều (concentration-dependent inhibition). Điều này cho thấy dược liệu có tác dụng chống co thắt rõ rệt trên cơ trơn Đường tiêu hóa (Rojas A. và cộng sự, 1999).

2.2 Tác dụng kháng khuẩn

Nhằm làm rõ cơ sở khoa học cho việc sử dụng cỏ đậu hai lá trong điều trị các bệnh lý đường ruột như tiêu chảy, viêm ruột và kiết lỵ, cao chiết toàn cây (chuẩn bị theo phương pháp nêu trên) đã được thử nghiệm trên các chủng vi khuẩn gây bệnh đường tiêu hóa phân lập từ bệnh nhân.

Kết quả cho thấy cao cỏ đậu hai lá có hoạt tính kháng khuẩn ở mức độ đáng ghi nhận đối với các vi khuẩn đường ruột, qua đó góp phần giải thích tác dụng hỗ trợ điều trị các rối loạn tiêu hóa của dược liệu này trong thực tiễn sử dụng.

=>> Xem thêm: Cây Bạch Thược (Paeonia lactiflora P.) - vị thuốc chữa đau đầu, tiền đình 

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

Tính vị: Vị ngọt nhạt, tính mát.

Theo y học cổ truyền, dược liệu Cỏ đậu hai lá có tác dụng thanh nhiệt, giải biểu, hoạt huyết tán ứ và hỗ trợ làm giảm sưng viêm như:

• Được dùng trong các trường hợp cảm mạo, đau rát họng, viêm kết mạc mắt.
• Hỗ trợ cải thiện viêm dạ dày – ruột cấp, rối loạn tiêu hóa và kiết lỵ.
• Dùng cho người bị viêm gan kèm vàng da, viêm tuyến vú cấp.
• Áp dụng cho trẻ em mắc cam tích, thể trạng gầy yếu, suy dinh dưỡng.

4 Một số cách trị bệnh từ cây

Dùng đường uống: mỗi ngày khoảng 15–30 g dược liệu khô, có thể tăng đến 30–60 g tùy thể trạng, sắc với nước để uống.

Dùng ngoài da: lấy cây tươi rửa sạch, giã nát rồi đắp lên vùng bị chấn thương do va chạm, các mụn nhọt hoặc vùng da viêm sưng.

Phần rễ có thể đốt thành than, nghiền mịn, hòa với nước và đắp lên các ổ ung nhọt, đinh độc khi chưa hóa mủ nhằm hỗ trợ làm tiêu sưng.

5 Nghiên cứu khoa học về Cỏ đậu hai lá

Tiêu đề: Tác dụng hạ đường huyết của chiết xuất cây Zornia gibbosa Span. trên chuột bị tiểu đường

Mục tiêu: Đái tháo đường là bệnh mạn tính kéo dài, có khả năng gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng như tổn thương võng mạc, thận, thần kinh, bệnh tim mạch và rối loạn chuyển hóa toàn thân. Việc sử dụng thuốc điều trị hiện nay có thể dẫn đến tác dụng không mong muốn khi dùng lâu dài. Vì vậy, nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá tác dụng chống đái tháo đường của cây Zornia gibbosa Span., hướng tới khả năng ứng dụng dược liệu có nguồn gốc tự nhiên, ít tác dụng phụ.

Phương pháp nghiên cứu: Cao chiết từ cây Zornia gibbosa được điều chế bằng dung môi ethyl acetat và Ethanol 70% (v/v). Độc tính cấp của các cao chiết được đánh giá theo hướng dẫn của OECD. Tác dụng chống đái tháo đường được khảo sát trên mô hình chuột bị gây đái tháo đường bằng alloxan. Hiệu quả của cao chiết được so sánh với thuốc chuẩn Glibenclamide.

Kết quả: Các cao chiết Zornia gibbosa không gây tử vong ở các liều đã thử nghiệm, cho thấy mức độ an toàn ban đầu. Kết quả thực nghiệm cho thấy các chiết xuất có khả năng cải thiện rõ rệt các rối loạn sinh lý do đái tháo đường gây ra. Trong đó, cao chiết hydroalcoholic ở liều 500 mg/kg thể trọng thể hiện hiệu quả nổi bật nhất. Các chiết xuất giúp làm giảm nồng độ Glucose trong máu và phục hồi các chỉ số enzyme bị rối loạn do tổn thương các cơ quan liên quan đến bệnh đái tháo đường.

Kết luận: Nghiên cứu chứng minh Zornia gibbosa có hoạt tính chống đái tháo đường đáng kể trên mô hình thực nghiệm. Dược liệu này cho thấy tiềm năng được sử dụng như một giải pháp hỗ trợ hoặc thay thế, kết hợp với điều trị y học hiện đại trong quản lý bệnh đái tháo đường và các vấn đề sức khỏe liên quan.

6 Tài liệu tham khảo

1. Talluri MR, Tadi RS et al, (Đăng ngày: 20 tháng 11 năm 2018), The Glucose Lowering Effect of Zornia gibbosa Span Extracts in Diabetic Rats, Pubmed. Truy cập ngày 31 tháng 12 năm 2025.