Cây Xoay (Xay - Dialium cochinchinense Pierre)

Cây xoay là loại cây thân gỗ lớn, luôn xanh, với chiều cao đạt từ 30-35m. Cây xoay được khai thác với nhiều mục đích khác nhau, bao gồm sử dụng vỏ, gỗ thân và quả. Quả xoay có vị chua ngọt, được nhiều người yêu thích, đặc biệt là trẻ em và phụ nữ. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Dialium cochinchinense Pierre

Tên Tiếng Việt: Cây Xoay, Kiến kiên, cây xay, Cây gỗ xoay

Họ: Fabaceae (Đậu)

1 Đặc điểm thực vật 

Cây xoay là loại cây thân gỗ lớn, luôn xanh, với chiều cao đạt từ 30-35m. Tán cây dạng hình ô, phân thành nhiều cành. Thân cây thẳng hình trụ, phần gốc thường có bạnh vè lớn, rộng và cao đến 3m. Cành non mảnh, có rãnh với 4 cạnh và bao phủ bởi lớp lông mềm. Vỏ thân màu trắng xám, nhẵn.

Lá của cây xoay là loại lá kép lông chim một lần lẻ, mọc so le. Mỗi cụm lá gồm 5-7 lá chét, có hình trái Xoan, chiều dài từ 4-7cm, chiều rộng từ 1,5-3,5cm. Phần gốc lá tròn, đầu hơi tù với một mũi nhỏ, cả hai mặt lá đều nhẵn.

Cụm hoa mọc thành chùy ở nách lá, với chiều dài từ 20-30cm. Hoa nhỏ màu trắng, có lông vàng và mỗi hoa chỉ có 2 nhị.

Quả xoay thuộc loại quả đậu, hình trứng, kích thước từ 1,8-2cm dài và 1,3-1,5cm rộng. Lớp vỏ ngoài của quả mỏng, giòn, dễ vỡ. Lớp giữa mềm, xốp và có vị chua ngọt, tương tự như cơm quả me. Vỏ trong là lớp màng dai, bảo vệ hạt. 

Hạt xoay: hơi dẹt, có vỏ cứng màu vàng nâu bóng với một đường vân nhạt đặc trưng.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây xoay phân bố chủ yếu ở các khu vực nhiệt đới Đông Nam Á, gồm Myanmar, Thái Lan, Malaysia, Campuchia, Lào và Việt Nam. Ở Việt Nam, cây xuất hiện từ Tây Nghệ An, Hà Tĩnh, đến các tỉnh miền Đông Nam Bộ như Đồng Nai và Bình Dương. Các tỉnh có mật độ cây xoay cao gồm Quảng Nam (Phước Sơn, Trà My), Quảng Ngãi (Sơn Hà, Trà Bồng), Bình Định (Vĩnh Thạnh), Gia Lai (tiểu cao nguyên An Khê) và Kon Tum (Sa Thầy).

2.2 Sinh thái

Cây xoay thường sinh trưởng trong rừng kín thường xanh ẩm nhiệt đới hoặc rừng nửa rụng lá đang chuyển tiếp sang rừng thưa thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae). Độ cao thích hợp để cây phát triển là dưới 800m. Cây thường mọc xen kẽ với các loài cây gỗ lớn thuộc chi như Pterocarpus, Terminalia, Stereospermum, Altingia, Dalbergia, và Dipterocarpus, trên nền đất bazan hoặc đất phù sa cổ ven sông suối và sườn núi.

Cây xoay thường sinh trưởng cùng với các loài cây gỗ khác, góp phần tạo nên tầng tán hoặc tầng vượt tán của rừng mưa, với chiều cao có thể đạt tới 35m. Loài cây này có đặc tính ưa sáng nhưng giai đoạn đầu vẫn có khả năng chịu bóng tốt. Hằng năm, cây ra hoa và kết quả nhiều, tuy nhiên, số lượng cây con mọc dưới tán rừng gần cây mẹ thường rất ít. Ngược lại, tại những khu vực rừng thưa xen lẫn cây họ dầu, tỷ lệ hạt giống xoay nảy mầm có thể lên tới 50%. Hạt xoay trong tự nhiên thường mất khoảng 50 tuần để nảy mầm. Trong giai đoạn 5–7 năm đầu tiên, cây phát triển chậm, mỗi năm chỉ cao thêm khoảng 0,48–0,50 m và đường kính tăng 1,25–2,0 cm.

3 Gỗ xoay là gỗ gì?

Xoay là một loài cây gỗ quý thuộc nhóm I, có giá trị cao trong ngành xây dựng và sản xuất đồ nội thất nhờ đặc tính không bị cong vênh hay mối mọt. Khi mới khai thác, gỗ có màu vàng đậm, sau đó chuyển sang đỏ nâu. Ngoài ra, quả xoay chín có thể ăn được và được thu hái với số lượng lớn để tiêu thụ tại các đô thị. Do bị khai thác quá mức, gỗ xoay đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam từ năm 1996. Một trong những khu vực quan trọng được thành lập để bảo tồn loài này là Khu bảo tồn thiên nhiên Kon Cha Rang (Kon Tum).

4 Bộ phận sử dụng

Cây xoay được khai thác với nhiều mục đích khác nhau, bao gồm sử dụng vỏ, gỗ thân và quả.

5 Công dụng của cây Xoay

Quả xoay có vị chua ngọt, được nhiều người yêu thích, đặc biệt là trẻ em và phụ nữ. Khi chín, quả có mùi vị tương tự quả me, thường được dùng làm ô mai hoặc tiêu thụ tươi tại các khu chợ miền Trung, Tây Nguyên và Đông Nam Bộ.

Cao cơm quả xoay có tác dụng nhuận tràng. Cách chế biến: lấy 100g phần cơm quả nghiền nát với nước, sau đó lọc bỏ bã và cô đặc trên lửa nhỏ đến khi thu được cao mềm. Liều dùng: mỗi ngày 2–3 lần, mỗi lần từ 4–8g.

Ở một số vùng Tây Nguyên, người cao tuổi thường bóc vỏ quả xoay chín, lấy phần cơm ngâm với rượu 25–30°, thời gian ngâm càng lâu càng tốt. Loại rượu này được dùng trước bữa ăn với liều lượng nhỏ để kích thích tiêu hóa và bồi bổ sức khỏe.

Theo các nghiên cứu nước ngoài, vỏ thân xoay có tác dụng làm săn chắc, hỗ trợ điều trị tiêu chảy ở trẻ em và một số bệnh về da như nấm da (ringworm). Ngoài ra, gỗ xoay khi kết hợp với một số loài muồng (Cassia) có thể được chế thành trà thuốc để hỗ trợ điều trị mày đay.

6 Giá Gỗ Xoay trên thị trường

Hiện nay, thông tin cụ thể về giá gỗ Xoay chưa được công bố rộng rãi. Giá của loại gỗ này có thể biến động tùy theo chất lượng, nguồn cung, kích thước sản phẩm, cũng như nhu cầu tiêu thụ trên thị trường. Để có mức giá chính xác và cập nhật, nên liên hệ trực tiếp với các cơ sở kinh doanh gỗ hoặc các nhà cung cấp tại địa phương.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Cây Xoay, trang 395-396. Truy cập ngày 18 tháng 02 năm 2025.