Vối thuốc răng cưa (Schima superba)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Schima superba

Tên gọi khác: Chò sót.

Họ thực vật: Theaceae (Chè).

1.1 Đặc điểm thực vật

Đây là cây thân gỗ lớn, có thể phát triển với chiều cao trung bình từ 30 đến 40 mét. Vỏ cây có màu nâu sẫm hoặc xám trắng, thường nứt dọc theo thân khi trưởng thành. Lá cây có hình bầu dục-trái Xoan hoặc thuần hình trái xoan, mọc so le trên cành, chiều dài mỗi lá khoảng 10-12 cm và rộng từ 2,5-5 cm. Lá có bản chất dày, dai, mép lá thường nhăn nheo nhẹ. Mặt trên của lá có màu lục sẫm, trong khi mặt dưới có màu xanh nhạt hơn. Cuống lá dài từ 1,4 đến 1,8 cm.

Hoa của cây có màu trắng, thường mọc đơn độc tại nách lá hoặc ở ngọn cành, đôi khi hình thành các chùm ngắn. Cuống hoa dài khoảng 1,2 đến 1,4 cm. Hoa có 5 lá đài riêng lẻ, mép có lông mịn; 5 cánh hoa màu trắng, hình trứng ngược. Nhị hoa phát triển nhiều. Bầu nhụy nằm phía trên, gốc có nhiều lông. Khi kết quả, cây tạo ra quả nang hình cầu, đường kính khoảng 1,5-2 cm, hơi nhọn ở đầu. Quả khi chín sẽ nứt thành 5 mảnh và vẫn giữ lại phần đài ở gốc. Hạt bên trong có cánh mỏng giúp phát tán theo gió.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận chính được sử dụng trong y học dân gian là vỏ rễ, với tên dược liệu là Cortex Radicis Schimae Superbae. Tuy nhiên, cây này có độc tính, nên việc sử dụng cần phải thận trọng và có hiểu biết chuyên môn.

1.3 Đặc điểm phân bố

Vối thuốc răng cưa thường mọc rải rác trong các khu rừng rậm thường xanh hoặc rừng thứ sinh, thích nghi với điều kiện sinh thái đa dạng. Cây có thể sống ở độ cao lên đến 1.500 mét so với mực nước biển. Mùa hoa nở vào khoảng từ tháng 6 đến tháng 8, tùy thuộc vào điều kiện khí hậu địa phương.

Tại Việt Nam, cây phân bố khá rộng rãi, đặc biệt phổ biến tại các tỉnh miền núi và trung du như Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Bắc Giang, Bắc Ninh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế, Lâm Đồng và Kiên Giang. Ngoài phạm vi trong nước, loài cây này còn được ghi nhận ở Trung Quốc và Đài Loan.

=>> Xem thêm: Cây Vối thuốc (Gỗ hà - Schima wallichii) chữa khó tiêu, sa tử cung

2 Tác dụng của cây Vối thuốc răng cưa

Chiết xuất từ thực vật đang được xem là nguồn thuốc mới tiềm năng. Schima superba là một loài cây được sử dụng trong y học cổ truyền Trung Quốc để thanh nhiệt, giải độc và chữa nhọt. Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học đã khảo sát khả năng chống nấm và cơ chế tác động của chiết xuất từ vỏ thân cây S. superba (gọi tắt là SSE).

Kết quả cho thấy SSE có hàm lượng polyphenol và Saponin cao, lần lượt là 256,6 ± 5,1 và 357,8 ± 31,5 µg/mg. Khi thử nghiệm trên nấm Candida albicans, chiết xuất tạo ra vùng ức chế rõ rệt trong phương pháp khuếch tán trên đĩa. Nồng độ SSE cần thiết để ức chế 50% sự phát triển của nấm là 415,2 µg/mL.

Các nhà nghiên cứu cũng phân tích biểu hiện gen của C. albicans sau khi xử lý với SSE bằng phương pháp RNA-seq. Trung bình có 6068 gen và hơn 20 triệu lượt đọc sạch được ghi nhận trong mỗi mẫu. Trong số đó, có 1680 và 1956 gen được xác định là có biểu hiện thay đổi rõ rệt khi xử lý với SSE ở nồng độ 0,2 và 0,4 mg/mL.

Sự phát triển của nấm bị ức chế do các thay đổi trong biểu hiện gen liên quan đến màng và thành tế bào, đặc biệt là các gen điều khiển quá trình phân hủy kitin và sinh tổng hợp ergosterol. Sự ảnh hưởng này cũng được quan sát bằng kính hiển vi điện tử quét (SEM), cho thấy hình dạng tế bào nấm bị nhăn nheo và vỡ bất thường.

Thông qua các phân tích ESI-MS và NMR, hợp chất chính được tinh chế từ SSE được xác định là sasanquasaponin III, với khả năng ức chế 50% nấm C. albicans ở nồng độ 93,1 µg/mL.

Tóm lại, Schima superba - một vị thuốc trong y học cổ truyền Trung Quốc - cho thấy tiềm năng lớn trong việc trở thành tác nhân chống nấm dùng trong các liệu pháp bổ sung và thay thế.

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

Trong dân gian, vỏ rễ của cây thường được dùng làm thuốc duốc cá - một phương pháp đánh bắt cá truyền thống nhờ vào độc tố tự nhiên từ thực vật. Ngoài ra, theo y học cổ truyền Trung Quốc, vỏ rễ cây còn được sử dụng như một loại thuốc bôi ngoài da để điều trị các vết mụn nhọt, viêm sưng không rõ nguyên nhân, thường gọi là “vô danh thũng độc” - tình trạng viêm nhiễm mềm dưới da chưa xác định nguyên nhân rõ ràng.

4 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Vối thuốc răng cưa, trang 1189. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2025.
2. Tác giả Chun Wu và cộng sự (Ngày đăng tháng 4 năm 2019). Anticandidal Potential of Stem Bark Extract from Schima superba and the Identification of Its Major Anticandidal Compound, PubMed. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2025.