Vẹt trụ (Bruguiera cylindrica)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Bruguiera cylindrica (L.) Blume

Tên gọi khác: Vẹt khang.

Họ thực vật: Rhizophoraceae (Đước).

1.1 Đặc điểm thực vật

Đây là loài thân gỗ có kích thước trung bình đến lớn, có thể phát triển cao tới 20 mét trong điều kiện môi trường thuận lợi. Thân cây có vỏ trơn, màu xám nhạt, bề mặt có những lỗ bì nhỏ giúp cây hô hấp khi ngập nước. Các cành nhỏ mang màu xanh, mảnh mai, thường để lại dấu vết rụng lá khá rõ rệt, giúp nhận diện cây dễ dàng hơn trong mùa khô lá.

Một đặc điểm nổi bật là cây có hệ rễ chống dạng nơm, có thể cao từ 1 đến 1.2 mét, mọc vững chắc từ gốc cây và lan tỏa trên mặt đất, tạo sự ổn định trong vùng bùn lầy và thủy triều lên xuống.

Lá cây là lá đơn, mọc đối, phiến lá hình bầu dục hoặc trứng, mặt trên nhẵn bóng, đầu lá nhọn, gốc thuôn hình nêm, viền lá nguyên không có răng cưa. Kích thước lá trung bình dài 7-12cm, rộng 3-6cm. Gân giữa lõm ở mặt trên và nổi rõ ở mặt dưới, gân phụ có từ 7-8 cặp. Mặt dưới lá có những chấm nhỏ màu hồng nhạt, là điểm đặc trưng riêng biệt. Cuống lá dài từ 1 đến 3cm, giúp lá có khả năng rung chuyển khi gió mạnh. Lá kèm màu xanh, dài từ 2-5cm, mọc ở gốc cuống lá.

Hoa của cây mọc thành xim nhỏ, mỗi cụm có 3 đến 5 hoa, mọc tại nách lá. Hoa có cuống dài khoảng 1-1.2cm, nụ hoa hình nón, màu xanh lục. Đài hoa có 8 thuỳ cứng, sắc xanh, bao lấy bên trong là cánh hoa màu trắng, mọc xen kẽ với thuỳ đài, mỗi cánh chia thành hai thuỳ nhỏ, trên mỗi thuỳ lại có 3-5 lông mảnh, mép cánh có lông trắng mịn.

Cây có 16 nhị hoa, dài từ 1.5-2.5cm, bao phấn màu nâu. Bầu nhụy chứa 2 ô, vòi nhụy dạng sợi, đầu nhụy chia đôi. Quả mọng, chỉ có một ô phát triển, phía ngoài vẫn giữ đài tồn tại. Khi quả già, trụ mầm phát triển hình trụ, hơi cong, dài từ 8 đến 15cm, chuyển sang màu nâu, giúp cây con có thể cắm thẳng xuống đất khi rơi - đặc điểm sinh sản đặc trưng của cây ngập mặn.

1.2 Thu hái và chế biến

Hai bộ phận được sử dụng phổ biến nhất từ cây Vẹt trụ gồm:

• Vỏ cây (Cortex Bruguierae Cylindricae).
• Chồi non (Gemma foliifera Bruguierae Cylindricae).

Cả hai bộ phận này có thể được thu hái và chế biến tùy theo mục đích sử dụng trong công nghiệp hoặc trong đời sống dân gian.

1.3 Đặc điểm phân bố

Vẹt trụ là cây đặc trưng của hệ sinh thái rừng ngập mặn ven biển, thường gặp tại các bãi bồi mới hình thành, nơi đất còn pha cát hoặc sét lầy, và chịu ảnh hưởng mạnh bởi thuỷ triều. Cây có thể sống được ở những khu vực bị ngập nước thường xuyên hoặc bán ngập, nhờ hệ thống rễ chống và rễ thở phát triển mạnh.

Trong tự nhiên, Vẹt trụ có thể mọc rải rác từng cá thể hoặc tạo thành đám lớn, nhất là ở vùng ven biển ít sóng lớn. Cây bắt đầu ra hoa vào khoảng tháng 5-6, và kết quả vào tháng 10-11 hàng năm. Thời điểm ra quả kéo dài, trùng với mùa mưa và giai đoạn bồi tụ mạnh của các vùng cửa sông.

Tại Việt Nam, cây Vẹt trụ được ghi nhận phổ biến ở một số khu vực rừng ngập mặn thuộc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, đặc biệt trong các vùng cửa sông, ven biển, nơi có điều kiện bồi lắng phù sa thích hợp.

Ngoài lãnh thổ Việt Nam, loài cây này còn được phân bố rộng rãi tại nhiều quốc gia nhiệt đới khác như:

• Ấn Độ
• Myanmar
• Thái Lan
• Malaysia
• Indonesia
• Philippines
• Australia

Sự hiện diện của cây tại nhiều quốc gia thể hiện khả năng thích nghi tốt của nó với các hệ sinh thái ven biển nhiệt đới.

=>> Xem thêm: Đước (Trang, Vẹt, Đước bợp, Đước xanh - Rhizophora mucronata Lam.)

2 Tác dụng của cây Vẹt trụ

Vẹt trụ là một loài cây ngập mặn thường gặp ở vùng ven biển châu Á như Ấn Độ. Cây này được sử dụng trong y học dân gian từ lâu đời nhờ các đặc tính chữa bệnh. Tại Thái Lan, vỏ cây được dùng để chữa vết thương và tiêu chảy, còn ở Ấn Độ, nó có tác dụng hỗ trợ điều trị tiểu đường, loét dạ dày và một số bệnh khác. Nghiên cứu này nhằm đánh giá khả năng của chiết xuất vỏ cây Vẹt trụ trong việc cải thiện các triệu chứng tiểu đường trên chuột.

Phương pháp: Các nhà nghiên cứu đã kiểm tra khả năng ức chế hai loại enzyme tiêu hóa tinh bột (α-amylase và α-glucosidase) của chiết xuất vỏ cây trong phòng thí nghiệm. Sau đó, họ thử nghiệm trên chuột bị tiểu đường do ăn chế độ nhiều chất béo, so sánh tác dụng của chiết xuất với thuốc Metformin. Các chỉ số như lượng mỡ máu và các thông số sinh hóa được theo dõi. Ngoài ra, nhóm nghiên cứu còn phân tích mạng lưới sinh học để tìm ra các protein và con đường có liên quan đến tác dụng chống tiểu đường của chiết xuất.

Kết quả: Chiết xuất cồn-nước từ vỏ cây Vẹt trụ chứa 58 hợp chất, bao gồm alkaloid, Flavonoid, phenol và axit béo. Chiết xuất này có khả năng ức chế hai enzyme tiêu hóa tinh bột, với hiệu quả gần giống như thuốc điều trị tiểu đường Acarbose. Trên chuột, liều 200-400 mg/kg giúp hạ đường huyết và cải thiện các chỉ số sinh hóa trong máu.

Kết luận: Vỏ cây Vẹt trụ có tiềm năng giúp giảm đường huyết ở chuột bị tiểu đường. Các hợp chất trong chiết xuất cũng được xác định là có thể tương tác với nhiều protein liên quan đến các cơ chế bệnh tiểu đường khác nhau.

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

3.1 Công nghiệp và đời sống

Vỏ cây chứa nhiều tanin - một hợp chất tự nhiên có tính chất làm se, chống oxy hóa, kháng khuẩn và nhuộm màu. Nhờ vậy, vỏ cây Vẹt trụ được sử dụng để:

• Nhuộm vải thủ công với tông màu nâu hoặc vàng đất.
• Nhuộm lưới đánh cá, giúp tăng độ bền và chống mục nước mặn.
• Thuộc da thủ công, nhờ khả năng làm săn bề mặt da tự nhiên.

3.2 Ẩm thực dân gian

Chồi non của cây có thể ăn sống như rau, có vị hơi chát và mặn, thường được người dân vùng ven biển sử dụng như món ăn kèm trong các bữa cơm dân dã hoặc dùng trong món gỏi, cá nướng…

3.3 Giá trị sinh thái

Là loài cây quan trọng trong phục hồi và bảo vệ rừng ngập mặn. Hệ rễ chằng chịt giúp giữ đất, ngăn xói mòn bờ biển và làm nơi cư trú cho nhiều loài sinh vật nước lợ.

Cây còn đóng vai trò lọc nước, hấp thụ kim loại nặng và các chất ô nhiễm, góp phần cải thiện môi trường vùng ven biển.

4 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Vẹt trụ, trang 1162-1163. Truy cập ngày 10 tháng 7 năm 2025.
2. Tác giả Srijon Gayen và cộng sự (Ngày đăng tháng 6 năm 2024). Exploration of anti-diabetic activity and metabolite profiling of Bruguiera cylindrica (l.) Bl.-in vivo anti-diabetic activity, exploration of molecular mechanism, and network pharmacological analysis, PubMed. Truy cập ngày 10 tháng 7 năm 2025.