Tiêu dội (Tiêu gập, Dã tiêu - Piper retrofractum)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Piper retrofractum Vahl

Tên gọi khác: Tiêu Java, Tiêu gập, Tiêu dội, Dã tiêu.

Họ thực vật: Piperaceae (Hồ tiêu).

1.1 Đặc điểm thực vật

Tiêu dội là một loài cây thân leo sống lâu năm, không có lông, thường leo bám vào cây khác hoặc giàn đỡ. Đây là một loài thực vật khác gốc, nghĩa là hoa đực và hoa cái mọc trên các cá thể cây riêng biệt. Thân cây có hình trụ, các đốt rõ rệt và mọc ra nhiều nhánh. Những nhánh mang hoa thường có đường kính khoảng 2mm.

Lá cây có hình dáng khá đa dạng nhưng chủ yếu là thuôn dài hoặc hình bầu dục, đầu nhọn, mép nguyên. Gốc lá có thể lệch nhẹ hoặc gần như cân đối, đôi khi có dạng hình tim. Lá dày, có độ dai và bề mặt chứa nhiều tuyến điểm – đặc điểm điển hình của các loài trong họ Hồ tiêu. Kích thước lá khá lớn, dài từ 8.5 đến 16cm và rộng từ 3.5 đến 6.5cm. Gân lá nổi rõ, gân chính mang mỗi bên 3 gân phụ tỏa lên trên theo kiểu gân lông chim. Cuống lá ngắn, khoảng 1–1.5cm và có bẹ lá bao quanh phần gốc.

Cụm hoa mọc từ nách lá, thường có chiều dài tương đương hoặc dài hơn cuống lá. Hoa đực mọc thành bông dài khoảng 5cm, mang các lá bắc nhỏ, hình tròn, đường kính chừng 1.5mm. Mỗi hoa có hai nhị (đôi khi có thể là ba), bao phấn gần như không có cuống, hình thuôn dài và có 4 van nở theo chiều dọc khi phấn chín.

Hoa cái mọc thành bông ngắn hơn, khoảng 3–4cm, nhưng dày hơn (5–10mm). Lá bắc ở cụm hoa cái có hình dạng tương tự như ở hoa đực. Bầu noãn nằm sâu trong trục cụm hoa, và sẽ phát triển cùng với trục sau khi thụ tinh. Đầu nhụy gồm 3 phần, có hình bầu dục hoặc trái xoan. Khi phát triển thành quả, hoa sẽ cho ra quả mọng, hình cầu, hơi nhô lên ở phần đỉnh, không có vòi nhụy.

1.2 Thu hái và chế biến

Toàn bộ cây và quả của tiêu dội đều có thể sử dụng trong y học cổ truyền, với tên dược liệu là: Herba et Fructus Piperis Retrofracti.

Tùy mục đích sử dụng, người ta có thể:

• Dùng quả chín khô làm gia vị hoặc dược liệu.
• Sử dụng toàn thân cây (bao gồm thân, lá, cành) làm thuốc sắc, thuốc đắp.
• Dùng cả rễ và nhựa cây trong một số bài thuốc dân gian.

1.3 Đặc điểm phân bố

Tiêu dội sinh trưởng tốt trong các khu rừng thường xanh ẩm, nơi có độ ẩm cao và đất màu mỡ. Tuy nhiên, loài cây này cũng dễ trồng và thường được người dân trồng thủ công để leo lên giàn, hàng rào hoặc cây thân gỗ gần nhà. Cây ưa sáng tán xạ hoặc bóng bán phần, nhưng cũng chịu được nắng nếu được tưới đủ nước. Nhờ đặc tính leo bám và ít sâu bệnh, tiêu dội có thể trồng trong nhiều điều kiện sinh thái khác nhau, kể cả ở vùng đồng bằng, trung du và bán sơn địa.

Tại Việt Nam, tiêu dội được tìm thấy rải rác ở cả ba miền, trong đó có các địa phương như:

• Miền Bắc: Hòa Bình, Hà Nội (khu vực Ba Vì)
• Miền Nam: TP. Hồ Chí Minh và vùng phụ cận

Ngoài Việt Nam, cây còn phân bố ở một số quốc gia khác có khí hậu nhiệt đới như: Ấn Độ, Thái Lan, Indonesia, nơi nó được trồng cả với mục đích làm gia vị và làm thuốc trong y học cổ truyền.

=>> Xem thêm: Cây Tiêu Lốt (Tất Bạt - Piper longum L.) và công dụng trong y học cổ truyền

2 Tác dụng của cây Tiêu dội

Tiêu dội (Piper retrofractum Vahl) là một loại thảo dược ở Thái Lan, thường được dùng làm thành phần trong nhiều món ăn truyền thống. Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học đã kiểm tra hoạt động kháng khuẩn của các chất chuyển hóa sinh học được chiết xuất từ quả P. retrofractum đối với 10 loại vi sinh vật gây nhiễm trùng cơ hội ở người và động vật. Các vi sinh vật này bao gồm: Bacillus subtilis ATCC6633, Staphylococcus aureus ATCC25923, Enterococcus faecalis ATCC2921, Escherichia coli ATCC25922, Klebsiella pneumoniae TISTR1843, Pseudomonas aeruginosa ATCC741, Salmonella typhi (phân lập lâm sàng), Vibrio parahaemolyticus (XN98 và 5HP) và Candida albicans ATCC90020.

Kết quả từ phương pháp khuếch tán trên đĩa thạch cho thấy chiết xuất bằng methanol có hoạt tính kháng khuẩn mạnh hơn so với các dung môi khác, với đường kính vòng ức chế từ 0,5 đến 8,0 mm. Kết quả này được xác nhận lại thông qua phương pháp thử màu để xác định nồng độ ức chế tối thiểu (MIC), cho thấy tính nhất quán với phương pháp khuếch tán.

Tóm lại, các thử nghiệm trong phòng thí nghiệm cho thấy methanol là dung môi hiệu quả nhất để chiết xuất các hợp chất hoạt tính sinh học từ quả tiêu dội. Chiết xuất thô từ quả này có khả năng ức chế phần lớn các tác nhân gây bệnh ở người và động vật, từ đó mở ra tiềm năng sử dụng tiêu dội trong việc ngăn ngừa vi sinh vật gây hại trong thực phẩm.

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

3.1 Tính vị, tác dụng

Theo Đông y, tiêu dội có:

• Tính vị: Cay, ấm
• Tác dụng: Có tác dụng kích thích tiêu hóa, long đờm, thông khí trệ, làm giảm cảm giác đầy bụng, khó tiêu. Ngoài ra, còn có tác dụng giảm đau, kháng viêm, thích hợp dùng trong các bệnh lý về gan, khớp và thần kinh.

Hạt khô của tiêu dội có hương thơm đặc trưng, nồng nàn và dễ chịu, tương tự như hồ tiêu nhưng nhẹ hơn, ít cay hơn và không gây kích thích quá mức đến dạ dày, nên được sử dụng rộng rãi trong dân gian như một loại gia vị – dược liệu kép.

3.2 Công dụng

Tại Việt Nam

Người dân sử dụng cây tiêu dội trong điều trị một số bệnh lý sau:

• Trị đau gan, vàng da, giúp làm mát gan, tiêu độc.
• Chống phù nề, lợi tiểu nhẹ.
• Giảm đau nửa người, hỗ trợ tuần hoàn máu.
• Dùng ngoài da để chữa thấp khớp, đau nhức xương khớp, viêm dây thần kinh.
• Giã nát cây tươi để băng bó các vết sưng viêm, đặc biệt hiệu quả trong các trường hợp viêm hạch, tràng nhạc (lao hạch).

Tại Thái Lan

Quả chín khô được sử dụng để:

• Chữa lỵ, hỗ trợ tiêu hóa.
• Làm thuốc ho cho người lớn và trẻ em.
• Trợ đẻ, giúp giảm đau khi sinh và thúc đẩy quá trình chuyển dạ (theo kinh nghiệm dân gian).

4 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Tiêu dội, trang 971. Truy cập ngày 2 tháng 7 năm 2025.
2. Tác giả Wattana Panphut và cộng sự (Ngày đăng tháng 2 năm 2020). In Vitro Antimicrobial Activity of Piper retrofractum Fruit Extracts against Microbial Pathogens Causing Infections in Human and Animals, PubMed. Truy cập ngày 2 tháng 7 năm 2025.