Thiên lý quang (Cửu lý minh, Cúc bạc leo - Senecio scandens)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Senecio scandens Buch.-Ham. ex D. Don

Tên gọi khác: Cúc bạc leo hay Cửu lý minh.

Họ thực vật: Asteraceae (Cúc).

1.1 Đặc điểm thực vật

Thiên lý quang là loại cây dây leo, chiều dài thân có thể đạt từ 2 đến 5 mét. Các cành cây khá mảnh mai, bề mặt có rãnh dọc giúp cây dễ dàng bám vào các bề mặt xung quanh khi leo. Lá của cây có hình dạng giống ngọn giáo, dài từ 4 đến 12 cm và rộng khoảng 2 đến 6 cm. Phần đầu lá thuôn nhọn và hẹp, trong khi mép lá có những răng cưa nhỏ, tạo nên một nét đặc trưng dễ nhận biết. Hoa của Thiên lý quang mọc thành chùm, hình dạng chùy thưa trải rộng, thường xuất hiện ở phần ngọn hoặc ở các kẽ lá. Cụm hoa có đầu hình bán cầu, bên ngoài có những lá bắc nhỏ dạng chỉ, trong đó những lá bắc ở phía trên dài hơn so với phía dưới và mép lá có dấu hiệu khô. Hoa cái nằm ở vòng ngoài có khoảng 12 cánh hoa hình lưỡi nhỏ, trong khi phần giữa của cụm hoa tập trung nhiều hoa lưỡng tính. Hoa có màu vàng đặc trưng, với các chi tiết nhỏ như tràng hoa cái có ba răng, tràng hoa lưỡng tính gồm 5 thuỳ, 5 nhị hoa và bầu hoa hình trụ. Quả của cây có hình dạng thoi dài và được bao phủ bởi mào lông trắng có bề mặt hơi ráp, giúp cho quả dễ dàng bay theo gió.

1.2 Thu hái và chế biến

Toàn bộ thân, lá và hoa của cây Thiên lý quang được thu hái để sử dụng làm thuốc, gọi chung là Herba Senecionis Scandentis. Người dân thường thu hoạch quanh năm, có thể dùng cây tươi hoặc sau khi rửa sạch đem phơi khô để bảo quản và dùng lâu dài. Việc sử dụng toàn bộ cây giúp tận dụng tối đa các thành phần hoạt chất quý giá trong dược liệu.

1.3 Đặc điểm phân bố

Thiên lý quang thường xuất hiện ở những khu vực có địa hình núi đá vôi, hoặc mọc dưới tán các khu rừng thưa tại vùng núi cao. Loài cây này có khả năng phát triển tốt ở độ cao lên đến 1600 mét so với mực nước biển. Mùa hoa của Thiên lý quang kéo dài từ khoảng tháng 8 đến tháng 2 năm sau, mang lại một khoảng thời gian ra hoa khá dài, góp phần quan trọng vào việc sinh sản và lan rộng của loài cây này trong tự nhiên.

Phân bố địa lý: Ở Việt Nam, Thiên lý quang phân bố khá rộng, đặc biệt phổ biến ở các tỉnh trung du và vùng núi phía Bắc như Lai Châu, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hà Nội, Ninh Bình. Ngoài ra, nó còn xuất hiện ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên như Thừa Thiên-Huế, Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Ninh Thuận, Bình Thuận. Cây cũng được tìm thấy ở nhiều quốc gia trong khu vực châu Á, bao gồm Ấn Độ, Nepal, Trung Quốc, Lào, Thái Lan, Indonesia và Philippines. Điều này cho thấy Thiên lý quang có khả năng thích nghi cao với nhiều điều kiện khí hậu và địa hình khác nhau.

2 Thành phần hóa học

Nghiên cứu cho thấy Thiên lý quang chứa nhiều thành phần hóa học có hoạt tính sinh học cao, bao gồm flavoxanthin, chrysanthemexanthin, xanthone, tanin và glucoside. Những hợp chất này đóng vai trò quan trọng trong việc mang lại các tác dụng dược lý như kháng viêm, kháng khuẩn, chống oxy hóa và hỗ trợ làm lành tổn thương da.

3 Tác dụng của cây Thiên lý quang

Hệ vi sinh vật đường ruột cư trú trong đường ruột của động vật, và khi hệ này bị rối loạn, có thể dẫn đến bệnh tật. Senecio scandens được biết đến với hoạt tính kháng khuẩn và được sử dụng như một loại kháng sinh phổ rộng trong y học cổ truyền Trung Quốc. Chiết xuất từ S. scandens có khả năng kháng khuẩn mạnh, trong đó quercetin có thể làm giảm một số loài vi sinh vật trong manh tràng. Tuy nhiên, tác dụng diệt khuẩn của chiết xuất này đối với hệ vi sinh vật đường ruột vẫn chưa rõ ràng.

Trong nghiên cứu này, chiết xuất Ethanol từ S. scandens được sử dụng thay thế cho kháng sinh hóa học để cho chuột, nhằm đánh giá ảnh hưởng lên hệ vi sinh vật đường ruột. Nghiên cứu bao gồm một nhóm đối chứng, ba nhóm dùng chiết xuất ethanol với liều thấp, trung bình và cao, cùng một nhóm dùng viên nang cefixime. Kết quả cho thấy các nhóm dùng chiết xuất ethanol không có sự giảm đa dạng hay mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột. Có sự khác biệt rõ ràng giữa nhóm dùng chiết xuất ethanol và nhóm dùng Cefixime về hệ vi sinh vật đường ruột. Nhóm đối chứng và nhóm dùng chiết xuất ethanol có các loại vi khuẩn tương tự, cho thấy chiết xuất ethanol không ức chế hệ vi khuẩn đường ruột trong cơ thể chuột.

Ở nhóm dùng liều cao chiết xuất ethanol, lượng vi khuẩn Bifidobacteriales và Lactobacillus acidophilus tăng lên đáng kể. Đồng thời, nồng độ immunoglobulin A tiết và mucin 2 cũng tăng theo liều chiết xuất. Sự khác biệt về chức năng dự đoán giữa nhóm đối chứng và nhóm dùng chiết xuất ethanol giảm khi liều dùng tăng, cho thấy việc dùng chiết xuất ở liều thấp và cao có thể điều chỉnh các con đường và chức năng khác nhau của hệ vi sinh vật đường ruột. Kết quả cũng nhấn mạnh khả năng ngăn ngừa tình trạng kháng thuốc của vi khuẩn ở các nhóm dùng chiết xuất ethanol.

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Theo y học cổ truyền, Thiên lý quang có vị đắng hơi cay, tính mát, phù hợp với các chứng bệnh do nhiệt và độc tố tích tụ. Loài cây này được biết đến với khả năng thanh nhiệt, giải độc, làm mát huyết, tiêu thũng, đồng thời hỗ trợ thanh can, minh mục và giảm ngứa. Ngoài ra, nó còn có tác dụng sát trùng, kháng khuẩn và tiêu viêm, rất hữu ích trong điều trị nhiều bệnh lý khác nhau.

4.2 Công dụng

Thiên lý quang được sử dụng phổ biến trong điều trị các bệnh như:

• Viêm họng, viêm phổi, viêm amidan, giúp giảm sưng đau và làm dịu cổ họng.
• Các bệnh về mắt như viêm kết mạc cấp tính, mắt sưng đỏ đau nhức.
• Các bệnh đường ruột như viêm ruột thừa, lỵ, viêm ruột và trĩ.
• Viêm hạch bạch huyết cấp tính, bệnh tinh hồng nhiệt.
• Các bệnh ngoài da như eczema, viêm da dị ứng, các loại mụn nhọt, vết sưng tấy và ban chẩn.

Liều dùng thường từ 15 đến 30 gram mỗi ngày, dưới dạng thuốc sắc uống. Đối với các bệnh về mắt, người ta dùng nước sắc từ cây để xông rửa hoặc nhỏ mắt. Khi dùng ngoài da, có thể giã nát cây tươi rồi đắp lên vùng cần điều trị nhằm giảm sưng viêm và sát trùng.

Ứng dụng dân gian và y học truyền thống:

• Ở Trung Quốc, Thiên lý quang là vị thuốc truyền thống được dùng để trị các chứng mụn nhọt, nhọt độc, đồng thời giải độc trong cơ thể, đặc biệt hữu ích cho trẻ em bị độc thai. Người ta thường giã cây tươi, vắt lấy nước rồi trộn với mật lợn để tạo thành cao bôi ngoài da giúp thúc đẩy quá trình sinh cơ và tiêu viêm. Ngoài ra, trong dân gian Việt Nam, Thiên lý quang còn được dùng để điều trị các bệnh cổ độc, cũng như làm nước sắc để rửa trị các vết thương do rắn cắn hay chó cắn, nhờ tính sát trùng và kháng khuẩn tốt.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Thiên lý quang, trang 867-868. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2025.
2. Tác giả Gang Yao và cộng sự (Ngày đăng tháng 5 năm 2021). Effect of Senecio scandens ethanol extract on gut microbiota composition in mice, PubMed. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2025.