Sâm đất (Sâm rừng, Sâm quy bầu - Boerhavia diffusa L.)

Sâm đất là một loại cây thân thảo sống lâu năm, nổi bật với hệ rễ khỏe, có hình thoi mập mạp. Rễ cây thường được sử dụng trong dân gian để chữa ho, hỗ trợ điều trị các bệnh về gan và giảm phù thũng. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên Tiếng Việt: Sâm đất, Sâm nam, sâm rừng, sâm quy bầu. 

Tên Khoa học: Boerhavia diffusa L.

Tên nước ngoài: Spreading hogweed, pigweed (Anh), bécabar hátard (Pháp). 

Họ: Nyctaginaceae (Hoa giấy)

1 Đặc điểm thực vật

Sâm đất là một loại cây thân thảo sống lâu năm, nổi bật với hệ rễ khỏe, có hình thoi mập mạp. Thân cây phân nhánh dày đặc, phát triển lan sát mặt đất. Thân có màu đỏ nhạt và được bao phủ bởi một lớp lông thưa.

Lá Sâm rừng (Sâm đất) của cây mọc đối xứng, có hình dạng trái Xoan hoặc trứng. Lá nhỏ, chiều dài dao động từ 2–4 cm và chiều rộng khoảng 1,5 cm. Phần gốc lá gần giống hình tim, đầu lá tròn tù, mép lá hơi gợn sóng. Bề mặt trên của lá trơn nhẵn, trong khi mặt dưới phủ lớp lông trắng mịn. Cuống lá ngắn, chỉ từ 0,5–3 cm.

Hoa của cây mọc thành cụm ở nách lá hoặc trên ngọn thân, tạo thành những chùm hoa nhỏ. Hoa có màu đỏ tía đặc trưng, đài hoa hình chuông với bốn răng ngắn. Nhị hoa gồm ba nhị và nằm ẩn trong hoa, không vươn ra ngoài. Bầu hoa thuôn dài, nhẵn mịn.

Quả của cây có dạng hình trụ, phần đầu phình to, nổi bật với năm cạnh lồi và được phủ một lớp lông bám.

Thời gian ra hoa và kết quả: Cây nở hoa và đậu quả trong khoảng thời gian từ tháng 4 đến tháng 6.

Xem hình ảnh cây Sâm đất dưới đây

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây Sâm đất thuộc chi Boerhavia, với khoảng 20 loài chủ yếu phân bố tại các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới của châu Á. Một số loài còn xuất hiện ở châu Phi và châu Mỹ. Tại Việt Nam, Sâm đất phân bố rải rác khắp nơi, phổ biến hơn cả ở các tỉnh ven biển từ Hải Phòng đến Đồng Nai, và trên nhiều đảo lớn như Cát Bà, Hòn Mê, Lý Sơn, Phú Quốc. Loài cây này cũng xuất hiện ở các khu vực nhiệt đới khác như Đông Nam Á, Australia và các đảo thuộc Thái Bình Dương.

2.2 Sinh thái

Cây ưa ánh sáng mạnh và có khả năng chịu khô hạn, thường mọc trên đất cát, ruộng hoa màu, hoặc ven đường tại các khu vực gần biển. Ngoài ra, ở các tỉnh miền Trung như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Sâm đất còn được tìm thấy trên bãi sông hoặc đất hoang gần làng. Tại Thái Lan và Ấn Độ, cây còn mọc tự nhiên ở vùng núi cao lên tới 2.000m.

Hàng năm, Sâm đất nảy mầm từ hạt vào mùa xuân (tháng 4–5), phát triển nhanh chóng trong mùa hè, sau đó lụi tàn. Người dân có thể gieo hạt để trồng cây vào cuối mùa xuân.

3 Bộ phận sử dụng 

Rễ và lá của cây là hai phần chính được sử dụng làm thuốc.

4 Thành phần hóa học của cây Sâm đất

Cây Sâm đất (Boerhavia diffusa) là một kho tàng hóa học phong phú với nhiều nhóm hợp chất có hoạt tính sinh học quan trọng. Các nghiên cứu đã xác định và phân lập được nhiều thành phần từ rễ, lá và các phần khác của cây, bao gồm:

4.1 Isoflavonoid và Rotenoid

Nhóm rotenoid là đặc trưng hóa học của Boerhavia diffusa, với các hợp chất như Boeravinone A, B, C, D, E, F, G, H, I và J.

Rotenoid có tác dụng ức chế chuỗi vận chuyển điện tử ở ty thể, tuy nhiên, các rotenoid phân lập từ cây này thường không gây độc tế bào vì thiếu các nhóm isoprenyl hóa.

Boeravinone G và H được ghi nhận có khả năng ức chế protein đề kháng ung thư vú (BCRP), mở ra tiềm năng trong điều trị ung thư kháng thuốc.

4.2 Flavonoid và Glycoside flavonoid

Quercetin và kaempferol là hai Flavonoid chính được tìm thấy trong lá và rễ của cây.

Các glycoside flavonoid, chẳng hạn như quercetin-3-O-robinobioside và eupalitin-3-O-β-D-galactopyranoside, có đặc tính chống oxy hóa và chống viêm.

4.3 Xanthone và Lignan

Boerhavine (xanthone) và liriodendrin (lignan) đã được phân lập và cho thấy khả năng ức chế kênh canxi, giúp điều hòa chức năng tim mạch.

4.4 Alkaloid và Purine nucleoside

Alkaloid đặc trưng như punarnavine có vai trò quan trọng trong các hoạt tính điều hòa miễn dịch và chống viêm.

Hypoxanthine-9-L-arabinofuranoside là một purine nucleoside có hoạt tính tim mạch.

4.5 Steroid và Ecdysteroid

Cây chứa các sterol như boerhavisterol và β-ecdysone. β-ecdysone có tác dụng tăng cường tổng hợp protein, chống trầm cảm, chống stress và điều hòa miễn dịch.

4.6 Axit béo và Hydrocarbon

Các axit béo bão hòa và chưa bão hòa, chẳng hạn như axit behenic và axit arachidic, được tìm thấy trong rễ cùng với hydrocarbon như boeradiffusene.

4.7 Vitamin và Khoáng chất

Boerhavia diffusa chứa các Vitamin C, B2 và B3, cùng với các khoáng chất như Canxi và Kẽm, góp phần vào tác dụng bảo vệ sức khỏe tổng thể.

5 Tác dụng của cây Sâm đất

Cây Boerhavia diffusa đã được sử dụng trong nhiều hệ thống y học cổ truyền và hiện đại, với các nghiên cứu khoa học khẳng định giá trị dược lý của các hợp chất chiết xuất từ cây này. Một số tác dụng nổi bật bao gồm:

5.1 Tác dụng điều hòa miễn dịch

Các nghiên cứu trên động vật và in vitro cho thấy chiết xuất từ rễ cây có khả năng tăng cường miễn dịch, cải thiện chức năng của bạch cầu và làm giảm các phản ứng viêm quá mức. Alkaloid như punarnavine đóng vai trò quan trọng trong cơ chế điều hòa này.

5.2 Hoạt tính chống ung thư

Chiết xuất từ rễ và lá thể hiện khả năng ức chế sự phát triển của các dòng tế bào ung thư như HeLa và U-87. Boeravinone G và H được ghi nhận có tác dụng ức chế kháng thuốc trong ung thư vú, mở ra triển vọng trong điều trị ung thư kháng thuốc.

Punarnavine cho thấy hiệu quả trong việc ngăn chặn sự di căn của khối u trên mô hình chuột thí nghiệm.

5.3 Tác dụng bảo vệ gan

Boerhavia diffusa được sử dụng rộng rãi trong điều trị các bệnh về gan, đặc biệt là viêm gan và xơ gan. Chiết xuất từ rễ giúp làm giảm mức độ các enzyme chỉ thị tổn thương gan như SGPT, SGOT, bilirubin và cải thiện chức năng gan tổng thể.

Các hợp chất flavonoid và ecdysteroid trong cây đã được chứng minh có khả năng giảm stress oxy hóa và phục hồi tổn thương gan do độc tố.

5.4 Hoạt tính lợi tiểu và bảo vệ thận

Nhiều nghiên cứu cho thấy cây có tác dụng lợi tiểu mạnh, giúp giảm phù nề và hỗ trợ điều trị bệnh thận như viêm thận, sỏi thận và suy thận.

Chiết xuất từ rễ giúp ức chế sự hình thành tinh thể oxalate, ngăn ngừa sỏi thận và bảo vệ thận khỏi tổn thương do các chất độc hại.

5.5 Tác dụng hạ đường huyết và chống tiểu đường

Chiết xuất từ lá giúp giảm mức đường huyết ở chuột mắc bệnh tiểu đường, đồng thời tăng cường tiết Insulin và bảo vệ tế bào beta tụy.

Ngoài ra, cây còn có khả năng ức chế enzyme α-glucosidase, giúp kiểm soát lượng đường trong máu sau bữa ăn.

5.6 Hoạt tính chống viêm và giảm đau

Các chiết xuất từ lá và rễ cho thấy khả năng giảm viêm rõ rệt, giảm phù nề và đau, phù hợp để điều trị các bệnh viêm mãn tính như viêm khớp, thấp khớp và viêm đường hô hấp.

Các hợp chất như quercetin và kaempferol đã được chứng minh có tác dụng giảm viêm thông qua ức chế các chất trung gian gây viêm.

5.7 Tác dụng chống oxy hóa

Boerhavia diffusa chứa nhiều hợp chất chống oxy hóa mạnh, giúp trung hòa các gốc tự do và bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do stress oxy hóa, ngăn ngừa quá trình lão hóa và các bệnh lý liên quan đến stress oxy hóa.

5.8 Hoạt tính chống co thắt

Chiết xuất methanol từ rễ cây có tác dụng chống co thắt trên ruột, giúp làm giảm các triệu chứng đau bụng, co thắt đường ruột và hỗ trợ điều trị hội chứng ruột kích thích.

6 Công dụng trong dân gian của cây Sâm đất

6.1 Công dụng tại Việt Nam

Rễ Sâm đất thường được sử dụng trong dân gian để chữa ho, hỗ trợ điều trị các bệnh về gan và giảm phù thũng.

6.2 Ứng dụng tại các quốc gia khác

Ở Malaysia: Nước sắc từ thân và lá giúp lợi tiểu.

Ở Ấn Độ: Sâm đất được dùng làm thuốc bổ dạ dày, bảo vệ gan, lợi tiểu, nhuận tràng, trị hen suyễn, vàng da, phù nề, và các bệnh về nội tạng. Liều cao có thể gây nôn, còn liều nhỏ hỗ trợ làm long đờm.

Ở Nigeria: Toàn cây được dùng làm thuốc hạ sốt cho trẻ nhỏ và trị co giật.

Ở Tây Phi: Nước sắc từ rễ được dùng để trị loét, áp xe và tẩy giun.

Ở Papua New Guinea: Lá sắc nước được cho là có tác dụng ngăn ngừa khả năng sinh sản ở phụ nữ.

Ở Nepal: Dịch ép từ cây giúp làm lành vết thương.

Ở Haiti và Uruguay: Cả rễ và lá được sử dụng để kích thích ra mồ hôi, hỗ trợ tiêu hóa và trị giun sán.

Ngoài ra, tại một số nơi, bột rễ Sâm đất kết hợp với dầu Thầu Dầu được bôi trong hỗ trợ sinh nở dễ dàng. Rễ cây cũng được dùng trong các bài thuốc cổ truyền Ấn Độ để điều trị tiền sản giật hoặc bệnh dịch tả khi kết hợp với hạt tiêu.

7 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Sâm đất, trang 701-703. Truy cập ngày 13 tháng 02 năm 2025.
2. Tác giả Shikha Mishra và cộng sự (đăng năm 2014). Phytochemical, therapeutic, and ethnopharmacological overview for a traditionally important herb: Boerhavia diffusa Linn. BioMed research international. Truy cập ngày 13 tháng 02 năm 2025.