Rau quế vị (Rau xá xị, Quế đất, Hồi nước, Hồi đất - Limnophila rugosa (Roth) Merr.)

Rau quế vị (Xá xị) là một loại cây thảo, phát triển thẳng đứng, với chiều cao trung bình từ 30 đến 60 cm. Tại Ấn Độ, loài cây này có mùi thơm đặc trưng, tương tự húng giổi, và được sử dụng làm gia vị cũng như hương liệu cho tóc. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Rau quế vị, Rau xá xị, Quế đất, cây Hồi nước, Hồi đất, Hom hồm (Thái)

Tên khoa học: Limnophila rugosa (Roth) Merr.

Họ: Plantaginaceae (Mã Đề)

1 Quế đất là gì?

Quế đất, còn gọi là Rau quế vị (Xá xị) là một loại cây thảo, phát triển thẳng đứng, với chiều cao trung bình từ 30 đến 60 cm. Thân rễ của cây bò ngang trong bùn, trong khi thân trên mặt đất có dạng hình trụ, nhẵn bóng. Lá mọc đối xứng, có hình dạng thuôn dài như mác hoặc trứng, phần gốc lá thuôn nhỏ, đầu lá hơi tù hoặc nhọn. Lá dài từ 2,5 đến 7,5 cm, rộng khoảng 1,5 – 3,5 cm, mép lá có răng cưa nhỏ. Phiến lá khi soi dưới ánh sáng có thể thấy các chấm nhỏ li ti chứa tinh dầu. Cuống lá dài chừng 1,5 – 2 cm, gân lá mặt dưới có thể nhẵn hoặc có lông.

Hoa mọc ở kẽ lá, tạo thành các cụm ngắn với hoa không cuống. Hoa thường có màu hồng lam, phần đài hoa bên ngoài phủ một lớp lông mỏng. Ống đài dài khoảng 2,5 mm, cánh hoa hợp thành ống dài không dưới 1,3 cm. Họng hoa có màu vàng, chia thành hai môi, trong đó môi dưới có phủ lông.

Quả có kích thước nhỏ, thuôn dài khoảng 6 mm, bề mặt nhẵn. Hạt có cạnh, phần đầu hạt cụt.

Thời gian ra hoa và kết quả:

Cây thường nở hoa và ra quả từ tháng 4 đến tháng 6 hàng năm.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Rau quế vị thuộc chi Limnophila R.Br., nhóm cây thảo thường xuất hiện ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới của châu Á, châu Phi, và châu Đại Dương.

Loài cây này phân bố rộng từ Ấn Độ, Nepal, Myanmar, Trung Quốc, đến các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan, Lào, Malaysia, và cả khu vực Nam Thái Bình Dương như Indonesia, Philippines, Tân Guinea, Polynesia. Rau quế vị thường được sử dụng làm gia vị hoặc hương liệu tự nhiên.

Tại Việt Nam, cây phân bố chủ yếu ở các tỉnh vùng núi và trung du, thường ở độ cao từ 600 – 1500 m. Một số khu vực phổ biến bao gồm Hòa Bình (Mai Châu, Đà Bắc), Lạng Sơn (Bắc Sơn, Tràng Định), Cao Bằng (Quảng Hòa), Hà Giang (Vị Xuyên), Bình Định (Vĩnh Thạnh), và một số nơi thuộc An Giang, Cần Thơ, Vĩnh Long.

2.2 Sinh thái

Loài cây này thích nghi với đất ẩm, thường mọc dọc bờ suối hoặc vùng đất lầy trong các thung lũng.

Rau quế vị có khả năng sinh trưởng mạnh nhờ đặc tính đẻ nhánh từ gốc và thân rễ, dễ dàng tạo thành các cụm lớn. Cây ra hoa và quả đều đặn hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt. Ngoài ra, cây cũng có thể được trồng bằng cách giâm cành hoặc sử dụng cây non.

3 Bộ phận sử dụng

Phần thân lá trên mặt đất được thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc sấy khô làm nguyên liệu.

4 Thành phần hóa học của rau quế vị

Rau quế vị chứa tinh dầu cùng nhiều hợp chất flavonoid, bao gồm 5-hydroxy-7,8,2’,4’-tetramethoxyflavon và 7-methoxy-5,2’,4’-trihydroxyflavon (artocarpetin). Ngoài ra, cây còn có acid 1β-hydroxy-3-ketoolean-12-en-28-oic.

Một số nghiên cứu đã phân tích thành phần tinh dầu của rau quế vị theo từng giai đoạn sinh trưởng. Trước khi cây ra hoa, hàm lượng tinh dầu đạt khoảng 0,10%, sau khi ra hoa tăng lên 0,16%. Thành phần chủ yếu trong tinh dầu bao gồm methylchavicol và anisaldehyd, với tỷ lệ thay đổi theo thời điểm thu hái. Trước khi ra hoa, methylchavicol chiếm khoảng 81,6%, anisaldehyd đạt 76,5%. Sau khi cây ra hoa, hai hợp chất này giảm lần lượt xuống 14,65% và 10,8%.

Tinh dầu chiết xuất từ rau quế vị trồng còn chứa trans-anethol (chiếm 76,39%), estragol (21,94%) cùng một số hợp chất khác như aldehyd anisic, anisylaceton, cis-anethol, humulen và α-bulnesen. Ở vùng Sơn Động (Bắc Giang), phân tích cho thấy hàm lượng tinh dầu của cây đạt khoảng 3,27% trên nguyên liệu khô tuyệt đối, trong đó anethol chiếm đến 96,40%.

5 Rau quế vị (Rau xá xị) có tác dụng gì?

5.1 Hoạt tính kháng oxy hóa

Dịch chiết toàn phần từ cây Rau Quế Vị có khả năng khử gốc tự do DPPH với giá trị IC₅₀ = 25,53 µg/ml, so với Vitamin C (IC₅₀ = 10,24 µg/ml). Điều này cho thấy cây có tác dụng kháng oxy hóa, nhưng chỉ đạt khoảng 40% hiệu quả của vitamin C.

Cơ chế kháng oxy hóa của cây chủ yếu nhờ vào các hợp chất flavonoid, phenol và tinh dầu. Những chất này giúp bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do gốc tự do, có thể giúp làm chậm quá trình lão hóa và giảm nguy cơ mắc các bệnh mãn tính như tim mạch, tiểu đường và ung thư.

5.2 Tác dụng kháng khuẩn và kháng nấm

Dịch chiết từ cây Rau Quế Vị có khả năng ức chế sự phát triển của một số vi khuẩn và vi nấm.

5.2.1 Kháng khuẩn

Thí nghiệm cho thấy dịch chiết có tác dụng ức chế tốt trên các vi khuẩn:

Gram dương: Staphylococcus epidermidis, Streptococcus pneumoniae.

Gram âm: Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa.

Hiệu quả kháng khuẩn tăng khi tăng nồng độ dịch chiết (40 - 80 mg/ml). Tuy nhiên, dịch chiết không có tác dụng với Acinetobacter baumannii, một vi khuẩn đa kháng thuốc nguy hiểm.

5.2.2 Kháng nấm

Dịch chiết thể hiện hiệu quả kháng nấm đối với Candida albicans, một loại nấm gây nhiễm trùng da và niêm mạc. Khi so sánh với các thuốc kháng nấm chuẩn như Nystatin và Griseofulvin, hiệu quả của Rau Quế Vị thấp hơn nhưng vẫn đáng kể.

5.3 Tác dụng lợi tiểu và bảo vệ gan

Theo nghiên cứu tại Ấn Độ, nước sắc từ cây Rau Quế Vị có tác dụng lợi tiểu rõ rệt, giúp tăng cường bài tiết nước tiểu và ion Kali. Ngoài ra, cây còn có tiềm năng bảo vệ gan, hỗ trợ trong điều trị vàng da và rối loạn tiêu hóa.

5.4 Các hợp chất hóa học và tiềm năng y học

Phân tích hóa học cho thấy Rau Quế Vị chứa:

• Flavonoid (5,7-dihydroxy-8,3’,5’-trimethoxyflavone), có khả năng kháng khuẩn, chống oxy hóa.
• Triterpenoid và steroid, có tác dụng kháng viêm, bảo vệ gan.
• Tinh dầu chứa trans-anethole, methyl chavicol, giúp kháng khuẩn và tạo mùi thơm đặc trưng.

6 Công dụng

Trong y học cổ truyền Việt Nam, rau quế vị chưa được ghi nhận nhiều về công dụng làm thuốc. Tuy nhiên, tại Ấn Độ, loài cây này có mùi thơm đặc trưng, tương tự húng giổi, và được sử dụng làm gia vị cũng như hương liệu cho tóc. Ngoài ra, nước sắc từ lá rau quế vị còn được dùng để hỗ trợ tiêu hóa, cải thiện chức năng dạ dày và lợi tiểu.

7 Rau quế vị bao nhiêu 1 kg?

Rau quế vị (hay còn gọi là rau xá xị) có mức giá dao động tùy thuộc vào địa điểm và thời điểm trong năm. Thông thường, giá bán lẻ khoảng 40.000 VNĐ cho 1 ký, tuy nhiên có thể thay đổi theo mùa vụ hoặc nguồn cung cấp.

8 Hạt giống rau quế vị (xá xị)

Hạt giống rau quế vị được bày bán phổ biến tại các cửa hàng nông sản hoặc trên các nền tảng mua sắm trực tuyến. Giá mỗi gói hạt giống dao động từ 15.000 đến 30.000 VNĐ, tùy theo chất lượng và nơi cung cấp. Khi mua hạt giống, cần lưu ý chọn nguồn uy tín để đảm bảo tỷ lệ nảy mầm cao.

9 Cách trồng rau xá xị

Rau xá xị là loại cây dễ trồng và không đòi hỏi nhiều công chăm sóc. Để đạt hiệu quả tốt nhất, có thể làm theo các bước sau:

9.1 Chuẩn bị đất và dụng cụ trồng

Đất trồng cần tơi xốp, giàu dinh dưỡng và có khả năng thoát nước tốt.

Nếu trồng trong chậu, nên chọn loại có lỗ thoát nước để tránh tình trạng úng rễ.

9.2 Gieo hạt hoặc giâm cành

Nếu trồng từ hạt, cần gieo trực tiếp lên lớp đất ẩm rồi phủ nhẹ một lớp đất mỏng.

Nếu nhân giống bằng cành, hãy chọn cành khỏe dài khoảng 10-15 cm, cắm xuống đất ẩm và duy trì độ ẩm để cây ra rễ nhanh.

9.3 Chăm sóc cây

Cây cần được đặt ở nơi có đủ ánh sáng mặt trời và tưới nước đều đặn, tránh để đất quá khô hoặc quá ẩm.

Định kỳ bón phân hữu cơ để cây phát triển khỏe mạnh.

9.4 Thu hoạch

Sau khoảng 4-6 tuần, khi cây đã mọc đủ lớn, có thể bắt đầu thu hoạch bằng cách cắt ngọn non để sử dụng. Việc cắt tỉa thường xuyên cũng giúp cây ra nhiều nhánh mới.

10 Rau xá xị làm món gì?

Rau xá xị có mùi thơm nhẹ, giúp tăng hương vị cho nhiều món ăn, đặc biệt là các món truyền thống:

• Gỏi cuốn: Thêm rau xá xị vào cuốn bánh tráng với thịt luộc hoặc hải sản để tạo hương vị mới lạ.
• Lẩu: Lá xá xị có thể được dùng trong lẩu gà hoặc lẩu cá để tăng thêm mùi thơm hấp dẫn.
• Ướp thịt: Khi chế biến các món nướng, có thể dùng rau xá xị để tạo mùi vị đặc trưng, giúp món ăn thêm đậm đà.

Nhờ hương thơm tự nhiên và công dụng linh hoạt trong ẩm thực, rau xá xị là một lựa chọn thú vị để làm phong phú thực đơn hàng ngày.

11 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Hồi nước, trang 993-994. Truy cập ngày 19 tháng 02 năm 2025.
2. Tác giả Rabinarayan Acharya và cộng sự (đăng tháng 4 năm 2014). Microbial evaluation of Limnophila rugosa Roth. (Merr) leaf. Ayu. Truy cập ngày 19 tháng 02 năm 2025.
3. Tác giả Phạm Ngọc Khôi (đăng năm 2022). Khảo sát hoạt tính kháng oxy hóa, kháng khuẩn và kháng nấm  từ  dịch  chiết  cây  rau  quế  vị  (Limnophila  rugosa  (Roth) Merr.), Tạp chí Y Dược học Phạm Ngọc Thạch. Truy cập ngày 19 tháng 02 năm 2025.