Rau bò khai (rau khai, dây bò khai, rau ngót leo, dây ngót rừng - Erythropalum scandens Blume)

Rau bò khai (rau khai, rau ngót leo - Erythropalum scandens Blume) là loại dây leo thân gỗ, leo bằng tua cuốn, chiều dài từ 5-10m. Ngọn và lá non của rau bò khai được thái nhỏ, vò kỹ, rửa sạch để khử mùi khai, sau đó nấu canh, luộc hoặc xào, tạo hương vị thơm ngon. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Erythropalum scandens Blume

Tên Tiếng Việt: Rau bò khai, Dây bò khai, dây ngót rừng, rau khai, rau ngót leo, hồng trục, Dây mằn hăn, khau hương (Tày), lòng châu sói (Dao)

Họ: Dây hương (Erythropalaceae).

1 Rau bò khai là rau gì?

Rau bò khai (Dây bò khai) là loại dây leo thân gỗ, leo bằng tua cuốn, chiều dài từ 5-10m. Cành mềm, khi còn non có cạnh nhẹ, vỏ ngoài màu lục xám. Lá mọc so le, có hình tim hoặc tam giác, gốc phẳng hoặc hơi lõm, đầu nhọn, kích thước dài từ 9-16cm và rộng 6-11,5cm. Mép lá nguyên, hơi lượn sóng; mặt trên màu lục sẫm, mặt dưới màu xám mốc. Lá có ba gân chính, cuống dài khoảng 3,5cm, hai đầu cuống phình to, đôi khi hơi dính vào phiến lá.

Hoa của dây bò khai mọc thành cụm dạng ngù ở kẽ lá, có lá bắc hình tam giác nhọn. Hoa nhỏ, lưỡng tính, đài hình đấu với 5 răng; tràng 5 cánh nhẵn ở mặt ngoài, đầu có lông dạng mi. Hoa có 5 nhị mọc đối diện cánh hoa, chỉ nhị ngắn, bầu hạ, 1 ô.

Quả dạng mọng, hình trái Xoan, có sẹo ở đầu, màu vàng hoặc đỏ khi chín, chứa một hạt hình trứng.

Mùa hoa quả: Từ tháng 4 đến tháng 6.

2 Phân bố, sinh thái

Dây bò khai thuộc chi Erythropalum Blume, là loài duy nhất tại Việt Nam. Cây phân bố từ Nam Trung Quốc, Việt Nam, Lào đến các nước khác trong khu vực Đông Nam Á. Ở Việt Nam, cây xuất hiện rải rác tại các vùng núi từ Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn đến Tây Nguyên, ở độ cao từ vài chục mét (đảo Hòn Mê - Thanh Hóa) đến trên 1000m (Tây Nguyên).

Dây bò khai ưa môi trường ẩm và bóng mát trong giai đoạn cây còn nhỏ. Cây thường leo lên các bụi cây hoặc cây gỗ trong rừng ẩm lá rộng thường xanh, đặc biệt tại các khu vực núi đá vôi như Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn, Thái Nguyên, và Tuyên Quang. Đảo Hòn Mê (Thanh Hóa) được coi là nơi tập trung nhiều dây bò khai nhất, với các cây thân đường kính 5-6cm, chiều cao leo trên 10m.

Cây nở hoa và kết quả hàng năm vào mùa mưa. Quả chín có thể tồn tại đến đầu mùa hoa năm sau. Chồi non mọc vào đầu mùa mưa, tại ngọn cũ hoặc thân già. Để thu hái ngọn non làm rau, người dân thường cắt bỏ cành già vào tháng 2-3. Ngọn non dây bò khai, hay còn gọi là "rau hiến," được bán phổ biến tại chợ Cao Bằng. Cây có thể nhân giống bằng hạt hoặc cành dây.

3 Cách trồng rau bò khai

Rau bò khai có thể được trồng từ hom giống, phù hợp với điều kiện khí hậu và đất đai của nhiều vùng miền. Quy trình trồng cơ bản như sau:

• Chuẩn bị đất: Đất trồng nên là đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, có khả năng thoát nước tốt. Khoảng cách giữa các hố trồng nên từ 60–70 cm, kích thước mỗi hố là 30x30x30 cm.
• Trồng cây: Đặt hom giống vào hố đã chuẩn bị, lấp đất và tưới nước để giữ ẩm.
• Chăm sóc: Cần tưới nước đều đặn, bón phân hữu cơ định kỳ và làm sạch cỏ dại xung quanh để cây phát triển tốt.

4 Bộ phận dùng

Toàn cây, đặc biệt là ngọn non và lá bánh tẻ, thường được thu hái vào mùa xuân - hè, dùng tươi hoặc phơi khô.

5 Tác dụng của rau bò khai

5.1 Tính vị, công năng

Dây bò khai có vị hơi đắng, tính bình, mang tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu.

5.2 Công dụng trong dân gian

Ngọn và lá non của dây bò khai được thái nhỏ, vò kỹ, rửa sạch để khử mùi khai, sau đó nấu canh, luộc hoặc xào, tạo hương vị thơm ngon. Tuy nhiên, sau khi ăn, nước tiểu có mùi khai nên cây còn được gọi là "rau khai" hay “rau bò khai”

Về y học, lá non và lá bánh tẻ của cây rau bò khai có tác dụng lợi tiểu, hỗ trợ chữa phù thận, đái rắt, đái vàng. Người ta thường dùng 20-40g cây tươi, rửa sạch, giã nát, thêm nước, lọc lấy nước uống. Có thể dùng riêng hoặc kết hợp với lá Bòng Bong.

Theo kinh nghiệm dân gian tại Bắc Thái, dây bò khai sắc nước uống có thể hỗ trợ điều trị viêm gan siêu vi. Thân và cành cây, sau khi bỏ lá, thái nhỏ, phơi khô, được ngâm rượu để chữa sốt và tê thấp. Tại Trung Quốc, dây bò khai còn được sử dụng để điều trị viêm gan, viêm thận cấp, viêm niệu đạo, tiểu tiện khó thông với liều dùng 12-14g mỗi ngày, sắc lấy nước uống.

6 Cách nhặt rau bò khai

Khi sơ chế rau bò khai, cần thực hiện các bước sau để đảm bảo rau sạch và giữ được hương vị tốt nhất:

• Nhặt bỏ phần không ăn được: Loại bỏ lá già, cọng cứng và các phần úa vàng.
• Rửa sạch: Sau khi nhặt, vò nhẹ rau để làm giảm mùi khai đặc trưng. Sau đó, ngâm rau trong nước muối loãng và rửa lại nhiều lần với nước sạch để loại bỏ đất và bụi bẩn.

Việc nhặt và xử lý kỹ lưỡng sẽ giúp rau bò khai giữ được độ tươi ngon, đảm bảo an toàn khi chế biến và thưởng thức.

7 Cách chế biến rau bò khai

Rau bò khai có mùi đặc trưng, cần được xử lý kỹ trước khi nấu để giảm mùi và tăng hương vị. Các bước cơ bản như sau:

• Làm sạch và xử lý mùi: Nhặt bỏ lá úa, phần già và cọng cứng, sau đó vò nhẹ để giảm mùi đặc trưng. Rửa sạch với nước muối loãng để loại bỏ tạp chất.
• Chần sơ qua nước sôi: Đun sôi nước với chút muối, cho rau vào chần trong vài giây. Sau đó, ngâm rau trong nước lạnh để giữ được màu xanh và độ giòn.
• Xào rau: Phi thơm tỏi, cho rau vào xào nhanh trên lửa lớn. Có thể kết hợp xào cùng thịt bò hoặc các nguyên liệu khác để tăng độ ngon miệng.

8 Ai không nên ăn rau bò khai?

Rau bò khai là thực phẩm bổ dưỡng, nhưng không phải ai cũng nên sử dụng. Những người có hệ tiêu hóa nhạy cảm hoặc có tiền sử dị ứng thực phẩm cần thận trọng khi ăn loại rau này, đặc biệt là lần đầu thử. 

9 Ngộ độc rau bò khai

Hiện chưa có thông tin chính thức về ngộ độc liên quan trực tiếp đến rau bò khai. Tuy nhiên, việc nhầm lẫn với các loại cây dại khác có thể gây nguy hiểm. Để an toàn, bạn cần chọn mua rau tại nguồn uy tín, làm sạch kỹ và chế biến đúng cách nhằm tránh nguy cơ ngộ độc thực phẩm.

10 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Dây hương, trang 643-644. Truy cập ngày 14 tháng 01 năm 2025.