Phong quỳ suối (Phong quỳ bò - Anemone rivularis)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Anemone rivularis Buch.-Ham. ex DC.

Tên gọi khác: Phong quỳ bò.

Họ thực vật: Ranunculaceae (Hoàng Liên).

1.1 Đặc điểm thực vật

Phong quỳ suối là loài thực vật thân thảo, sống lâu năm, chiều cao trung bình khoảng 30-40 cm. Cây thường phân cành từ gốc hoặc gần gốc, có từ 1 đến 3 tầng nhánh mang hoa.

Lá: Phần lá mọc ở gốc thân có dạng kép, chia thành ba lá chét hình bầu dục rộng, mép khía răng cưa, mặt lá nhẵn, không có lông. Lá mọc trên thân thường nhỏ và hẹp hơn, hình dáng đơn giản hơn so với lá gốc.

Bao hoa: Bao hoa bên ngoài gồm ba lá bắc có hình xẻ thùy, đầu nhọn, đóng vai trò như lá đài.

Hoa: Hoa mọc đơn độc ở đầu cành, có từ 5 đến 8 lá đài màu trắng ở mặt trong, mặt ngoài ánh tím lam, mỗi lá dài khoảng 1,5 cm. Không có cánh hoa thật, lá đài làm nhiệm vụ thu hút côn trùng.

Cơ quan sinh sản: Cây có nhiều nhị hoa xếp vòng xoắn ở trung tâm. Bộ nhụy gồm nhiều lá noãn rời, mỗi lá mang một vòi nhụy rõ rệt.

Quả: Quả thuộc dạng quả bế nhỏ, chiều dài khoảng 12 mm, đầu quả kéo dài thành một phần nhô cong hình mỏ.

1.2 Thu hái và chế biến

Các bộ phận được sử dụng trong y học cổ truyền bao gồm:

• Lá (Folium).
• Rễ (Radix).

Tổng thể gọi là: Folium et Radix Anemones Rivularis.

1.3 Đặc điểm phân bố

Phong quỳ suối là loài cây ưa môi trường ẩm mát, thường mọc rải rác trong các khu rừng thứ sinh, thưa hoặc ven suối. Cây phát triển tốt ở độ cao 400-800 mét so với mực nước biển.

Mùa ra hoa: Vào khoảng tháng 4 đến tháng 5, cây bắt đầu nở hoa, kéo dài đến đầu mùa hè.

Tại Việt Nam, Phong quỳ suối được ghi nhận xuất hiện ở vùng núi cao tỉnh Lai Châu, nơi có điều kiện khí hậu và đất đai phù hợp với sinh thái của cây.

Ngoài ra, loài này còn có mặt ở nhiều quốc gia châu Á khác như:

• Ấn Độ.
• Nepal.
• Trung Quốc (đặc biệt là Vân Nam).
• Nhật Bản.
• Lào.

2 Tác dụng của cây Phong quỳ suối

Anemone rivularis Buch.-Ham. ex DC. (thuộc họ Mao lương - Ranunculaceae) là một loài cây đã được sử dụng trong y học cổ truyền để điều trị viêm và ung thư. Tuy nhiên, trước đây chưa có báo cáo nào cung cấp bằng chứng thực nghiệm về tác dụng chống ung thư của loài cây này.

Mục tiêu nghiên cứu là tìm hiểu ảnh hưởng của A. rivularis đến hiện tượng Warburg - một đặc điểm nổi bật của tế bào ung thư, trong đó tế bào ưu tiên quá trình đường phân hiếu khí thay vì sử dụng con đường phosphoryl hóa oxy hóa (OXPHOS), ngay cả khi có đủ oxy. Các nhà nghiên cứu đã tập trung vào Pyruvate dehydrogenase kinase (PDHK) - một enzyme quan trọng trong việc điều chỉnh quá trình này - để kiểm tra tác động của A. rivularis.

Phương pháp thực hiện: Chiết xuất Ethanol từ toàn bộ cây A. rivularis (gọi tắt là ARE) được xác định thành phần bằng phương pháp sắc ký lỏng hiệu năng cao (HPLC). Sau đó, ARE được sử dụng trong các xét nghiệm hoạt tính của PDHK cả trong ống nghiệm và trên tế bào. Tác động của ARE lên khả năng sống sót của nhiều dòng tế bào ung thư được đánh giá bằng xét nghiệm MTT. Các protein như phosphor-PDH, PDH và PDHK1 được đo bằng phương pháp Western blot. Mức độ sản xuất các loại oxy phản ứng (ROS) và quá trình chết tế bào theo chương trình (apoptosis) được xác định bằng phân tích huỳnh quang sử dụng thuốc nhuộm carboxy-H2DCFDA và Annexin V/PI. Tình trạng màng ty thể được đánh giá bằng nhuộm TMRM. Cuối cùng, hiệu quả chống ung thư của ARE trong cơ thể sống được kiểm tra bằng cách tiêm tế bào ung thư phổi Lewis (LLC) vào chuột và đo kích thước, trọng lượng khối u.

Kết quả cho thấy ARE làm giảm khả năng sống sót của nhiều dòng tế bào ung thư như MDA-MB321, K562, HT29, Hep3B, DLD-1 và LLC. ARE ức chế hoạt động của PDHK và làm giảm phosphoryl hóa PDHA, qua đó ức chế quá trình đường phân hiếu khí ở các tế bào ung thư ruột kết DLD-1 (người) và LLC (chuột). Tuy nhiên, biểu hiện của PDHK1 - một dạng chính của PDHK trong ung thư - không bị ảnh hưởng bởi ARE. Ngoài ra, ARE làm tăng mức ROS và gây tổn thương cho ty thể, dẫn đến apoptosis (chết tế bào). Trên chuột, ARE cũng cho thấy khả năng làm giảm tốc độ phát triển khối u từ tế bào LLC được ghép.

Kết luận: Nghiên cứu này lần đầu tiên cho thấy ARE có khả năng ức chế hoạt động của PDHK và làm chậm sự phát triển của tế bào ung thư cả trong ống nghiệm và trên động vật sống. Kết quả này cho thấy ARE là một ứng cử viên đầy tiềm năng cho việc phát triển thuốc điều trị ung thư.

=>> Xem thêm: Rễ của cây Phòng Quỳ (Anemone chapaensis Gagnep) trị sưng to, phù thũng

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

3.1 Tính vị, tác dụng

Theo y học cổ truyền, các bộ phận của cây Phong quỳ suối có:

• Vị: Cay, đắng.
• Tính: Hàn (lạnh).
• Độc tính: Có độc nhẹ.

Tác dụng dược lý chính:

• Giảm đau, tiêu viêm.
• Hoạt huyết, phá huyết ứ.
• Tán bĩ (giải uất kết, tiêu trệ).
• Riêng rễ cây được dùng để thanh nhiệt, lợi thấp, tiêu thũng (giảm sưng), và chỉ thống (giảm đau).

3.2 Công dụng

Ở Trung Quốc, đặc biệt tại vùng Vân Nam, cây được sử dụng trong điều trị nhiều loại bệnh lý, bao gồm:

• Viêm họng, sưng amidan.
• Viêm gan, viêm túi mật.
• Đau dạ dày, lỵ cấp và mạn.
• Thiên đầu thống (đau nửa đầu).
• Kinh nguyệt không đều, bế kinh.
• Đái ra máu, tiểu buốt (chứng lâm).
• Rắn cắn, đau răng.
• Phong thấp, đau nhức xương khớp.
• Tổn thương do té ngã, đòn đánh.

Ngoài ra, còn có tài liệu dân gian cho thấy cây được nghiên cứu thử nghiệm hỗ trợ điều trị ung thư.

Trong một số trường hợp, rễ cây được sử dụng riêng biệt để chữa các chứng bệnh như:

• Viêm họng, viêm amidan.
• Đau răng.
• Viêm gan mạn tính.
• Đau dạ dày do nhiệt.
• Phong thấp tê đau.
• Tổn thương mô mềm sau va đập hoặc chấn thương.

4 Tài liệu tham khảo

Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Phong quỳ suối, trang 417. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2025.

Tác giả Tae-Wook Chung và cộng sự (Ngày đăng tháng 5 năm 2017). Anemone rivularis inhibits pyruvate dehydrogenase kinase activity and tumor growth, PubMed. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2025.