Phèo heo (Điệp phèo heo - Enterolobium cyclocarpum)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Enterolobium cyclocarpum (Jacq.) Griseb.

Tên gọi khác: Điệp phèo heo.

Họ thực vật: Fabaceae (Họ Đậu).

1.1 Đặc điểm thực vật

Phèo heo là một loài cây gỗ thân lớn, phát triển nhanh, có thể đạt chiều cao từ 30 đến 40 mét khi trưởng thành. Thân thẳng, đường kính lớn, thường phân cành cao, tán rộng. Cành non và thân cây mang nhiều lỗ bì nhỏ màu trắng - là nơi thực hiện chức năng trao đổi khí với môi trường, giúp phân biệt dễ dàng với các loài họ Đậu khác.

Lá cây thuộc dạng lá kép lông chim hai lần, tức là mỗi lá chính lại gồm nhiều cặp lá phụ, chia thành các cụm nhỏ hơn. Mỗi lá lông chim mang từ 5 đến 6 cặp nhánh phụ, trên đó lại có từ 18 đến 22 cặp lá chét nhỏ. Lá chét có dạng hơi cong như hình lưỡi hái, phiến lệch nhau rõ rệt, dài khoảng 1-2 cm, rộng tầm 0.3 cm, có màu xanh đậm, mặt lá bóng và mịn.

Hoa mọc thành chùm lớn, kích thước có thể dài từ 20-25 cm, được bao phủ bởi một lớp lông mịn. Mỗi cụm hoa đầu có đường kính khoảng 2.5 cm, mọc trên cuống dài từ 2-3 cm. Hoa đơn lẻ có kích thước nhỏ, màu trắng ngà hoặc trắng kem, ít hương thơm nhưng mọc dày đặc, tạo thành từng chùm tròn như quả cầu nhỏ.

Quả của cây là một đặc điểm dễ nhận biết nhất. Quả có hình dẹp và cong xoắn, dài tới 20 cm, rộng khoảng 7 cm. Khi chín, quả cuộn lại giống hình dạng của ruột non (phèo heo) - cũng là nguồn gốc cho tên gọi dân gian của cây. Bề mặt quả nhẵn, màu nâu bóng ánh, bên trong chứa hạt dẹt, có kích thước khá lớn, đường kính khoảng 1 cm.

1.2 Thu hái và chế biến

Quả (Fructus Enterolobii Cyclocarpi): Là phần được sử dụng làm dược liệu, thường được thu hái khi đã già, rửa sạch, thái nhỏ, phơi hoặc sấy khô để dùng làm thuốc.

1.3 Đặc điểm phân bố

Phèo heo là loài cây ưa sáng, thích hợp trồng ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, nơi có khí hậu ấm áp, mưa nhiều. Cây phát triển tốt trên nhiều loại đất, đặc biệt là đất phù sa, đất thịt nhẹ hoặc đất cát pha có khả năng thoát nước tốt.

Cây ra hoa vào khoảng tháng 4-5, sau đó kết trái vào mùa hè. Thời kỳ hoa nở là lúc cây rất nổi bật do chùm hoa trắng ngà nổi bật trên nền lá xanh thẫm. Tuy là cây không mọc tự nhiên ở Việt Nam, nhưng được trồng phổ biến ở các khu đô thị như TP. Hồ Chí Minh với mục đích tạo bóng mát và cảnh quan xanh.

Nguồn gốc: Enterolobium cyclocarpum là loài cây bản địa của khu vực Trung Mỹ và miền Nam Bắc Mỹ, đặc biệt phổ biến tại Mexico, Honduras, Costa Rica và Panama.

Tại Việt Nam, cây được nhập trồng và đã thích nghi tốt với điều kiện khí hậu nhiệt đới. Hiện nay, cây thường được trồng làm cây cảnh quan tại TP. Hồ Chí Minh và một số khu đô thị, công viên, trường học tại miền Nam và miền Trung.

Toàn cầu: Cây còn được du nhập và trồng phổ biến ở nhiều quốc gia nhiệt đới trên thế giới như Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia, Brazil, Colombia…

2 Thành phần hóa học

Enterolobium cyclocarpum là một loại cây có nhiều lợi ích trong sản xuất nông nghiệp. Quả của cây này không chỉ được dùng làm thức ăn cho gia súc mà còn chứa các hợp chất có lợi cho sức khỏe, gọi là hợp chất phenolic.

Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học đã kiểm tra tác dụng diệt trứng của giun ký sinh từ các chất chiết xuất từ quả E. cyclocarpum. Họ dùng dung môi hydroalcoholic (HA-E) để chiết xuất, sau đó tách thành hai phân đoạn là phân đoạn nước (Aq-F) và phân đoạn hữu cơ (AcOEt-F).

Kết quả cho thấy:

• Dịch chiết ban đầu (HA-E) có khả năng diệt trứng gần như hoàn toàn (gần 100%) ở nồng độ 100 mg/mL.

Khi tách ra, hoạt tính diệt trứng còn cao hơn:

• Phân đoạn nước (Aq-F) diệt được 94,05% trứng ở nồng độ chỉ 12 mg/mL.
• Phân đoạn hữu cơ (AcOEt-F) diệt được 99,45% trứng ở nồng độ 3 mg/mL.
• Phân tích bằng sắc ký lỏng hiệu suất cao (HPLC) cho thấy các chất có tác dụng chính là các flavonol, axit coumaric, axit ferulic và các dẫn xuất của axit hydroxycinnamic. Những chất này có khả năng tiêu diệt trứng của loài giun ký sinh Haemonchus contortus - một loại giun gây bệnh ở gia súc.

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

3.1 Tính vị, tác dụng

Vị: nhạt hoặc hơi đắng nhẹ

Tính: hàn (mát)

Tác dụng chính:

• Khư phong đàm: trừ các yếu tố gây bệnh từ gió (phong) và đàm trệ trong cơ thể
• Trừ thấp độc: loại bỏ độc tố do thấp nhiệt gây ra
• Sát trùng: tiêu diệt vi khuẩn, nấm và làm sạch các vết viêm, loét

3.2 Công dụng

Theo kinh nghiệm dân gian tại Trung Quốc, đặc biệt là vùng Vân Nam - nơi sử dụng loài cây này trong y học truyền thống - quả phèo heo được dùng với những công dụng nổi bật như:

• Giảm đau đầu do phong hàn.
• Trị ho có đờm, suyễn, tức ngực, khó thở.
• Giúp tiêu viêm, giải độc, hỗ trợ điều trị mụn nhọt, ghẻ ngứa, viêm da cơ địa.

Ngoài ra, ở một số nước châu Mỹ Latin, người dân còn dùng quả để làm thuốc giảm sốt, hoặc nấu nước rửa vết thương ngoài da.

Ứng dụng khác:

• Cây trồng cảnh quan: Do có tán rộng, thân to, sinh trưởng nhanh, phèo heo thường được chọn làm cây bóng mát ở đô thị, trường học, công viên.
• Cải tạo đất: Cây thuộc họ Đậu nên có khả năng cố định đạm khí quyển, cải thiện độ phì cho đất nghèo dinh dưỡng.
• Gỗ: Gỗ phèo heo nhẹ, dễ chế tác, được dùng trong ngành mộc để làm đồ nội thất, ván ép, thủ công mỹ nghệ ở nước ngoài.

4 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Phèo heo, trang 412. Truy cập ngày 18 tháng 6 năm 2025.
2. Tác giả Agustín Olmedo-Juárez và cộng sự (Ngày đăng tháng 3 năm 2025). Phenolic compounds in the fruits of Enterolobium cyclocarpum and the inhibition of Haemonchus contortus eggs, PubMed. Truy cập ngày 18 tháng 6 năm 2025.