Ngọc vạn vàng (Thúc hoa thạch hộc - Dendrobium chrysanthum)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Dendrobium chrysanthum Lindl.

Tên gọi khác: Thúc hoa thạch hộc.

Họ thực vật: Orchidaceae (Lan).

1.1 Đặc điểm thực vật

Ngọc Vạn Vàng là một loài lan thân thảo, thường mọc thẳng đứng với chiều cao thay đổi từ khoảng 20 cm đến 145 cm. Thân cây có dạng trụ, đường kính thân dao động trong khoảng 1 đến 1,7 cm, đôi khi phần ngọn có thể hơi rủ xuống. Thân được chia đốt rõ ràng với mỗi lóng dài tầm 3 cm.

Lá của Ngọc Vạn Vàng mọc dọc theo thân, có hình dáng thon dài và nhọn ở đầu. Kích thước lá có thể đạt từ 13 đến 19 cm chiều dài và rộng khoảng 3 đến 4,5 cm. Mỗi mùa hoa nở, cây thường cho từ 2 đến 6 bông hoa cùng lúc, mọc xen kẽ với các lá. Hoa được đỡ bởi một cuống dài khoảng 5 cm, bao gồm cả bầu hoa.

Vẻ đẹp nổi bật nhất của loài lan này nằm ở những cánh hoa màu vàng pha cam rực rỡ, mỗi cánh dài chừng 2,5 cm. Cánh môi hoa mở rộng, có mép viền mềm mại và mịn, điểm xuyết thêm hai đốm màu tím sẫm nằm sâu trong họng hoa, tạo nên điểm nhấn đặc sắc và quyến rũ. Chính sự kết hợp hài hòa giữa hình dáng duyên dáng và màu sắc sống động đã khiến Ngọc Vạn Vàng trở thành một trong những loài lan được yêu thích và săn tìm trong giới chơi lan.

1.2 Thu hái và chế biến

Toàn cây được sử dụng làm dược liệu và trong y học cổ truyền gọi là Thạch hộc. Tên khoa học của dược liệu là Herba Dendrobii Chrysanthi. Phần thân thường là bộ phận chính được thu hái và chế biến làm thuốc.

1.3 Đặc điểm phân bố

Ngọc Vạn Vàng (Dendrobium chrysanthum) là một loài lan sống phụ sinh, thường bám vào thân hoặc cành các cây gỗ lớn trong rừng sâu. Cây phát triển tốt trong môi trường có độ ẩm cao, không khí trong lành, ánh sáng tán xạ và nền nhiệt dao động vừa phải. Loài này phân bố chủ yếu ở những khu vực có độ cao từ 100 đến 1200 mét so với mực nước biển. Mùa ra hoa kéo dài từ tháng 5 đến tháng 9, khi điều kiện khí hậu thuận lợi về ánh sáng và độ ẩm.

Tại Việt Nam, Ngọc Vạn Vàng được tìm thấy ở nhiều vùng núi phía Bắc và miền Trung, gồm các tỉnh:

• Miền Bắc: Lai Châu, Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Vĩnh Phúc, Hà Nội.
• Miền Trung: Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế.

Ngoài Việt Nam, loài lan này còn xuất hiện tại nhiều nước châu Á như: Ấn Độ, Nepal, Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan và Lào – chứng tỏ sự thích nghi rộng của cây với các vùng sinh thái núi ẩm nhiệt đới đến cận nhiệt đới.

=>> Xem thêm: Cây Lan Thạch hộc (Kim thoa hoàng thảo - Dendrobium nobile) có tác dụng gì?

2 Thành phần hóa học

Các nghiên cứu đã xác định trong thân cây Ngọc Vạn Vàng có chứa một số hợp chất hoạt tính sinh học, trong đó quan trọng nhất là:

Alcaloid, đặc biệt là dendrochrysine, một hợp chất có hoạt tính dược lý liên quan đến tác dụng làm mát, bổ âm và hỗ trợ chức năng thận.

Ngoài ra, một số thành phần vi lượng khác cũng có thể góp phần vào tác dụng tổng thể của dược liệu, dù chưa được xác định rõ ràng.

Một Saponin furostanol mới, (25 R )-26- O -( α -d-glucopyranosyl)-(1→2)- α -l-rhamnopyranosyl-furost-5-ene-3 β , 22 α , 26-triol-3- O - α -d-glucopyranoside đã được phân lập từ loài cây này.

3 Tác dụng của cây Ngọc vạn vàng

Dendrobium là một chi lan rất đa dạng, từ lâu đã được sử dụng trong y học cổ truyền nhờ có nhiều tác dụng tốt cho sức khỏe. Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học muốn tìm hiểu khả năng gây chết tế bào ung thư (apoptosis) của chiết xuất Ethanol từ lá cây Dendrobium chrysanthum – một loài lan thuộc chi Dendrobium mà trước đây chưa được nghiên cứu nhiều về khả năng chống ung thư.

Phương pháp:

Để đánh giá tác dụng chống ung thư, các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm chiết xuất này trên tế bào ung thư cổ tử cung ở người (HeLa) trong phòng thí nghiệm. Họ kiểm tra khả năng gây độc cho tế bào, tạo ra các phân tử oxy phản ứng (ROS), kích hoạt quá trình chết tế bào theo chương trình (apoptosis), và ảnh hưởng đến chu kỳ phát triển của tế bào. Ngoài ra, họ cũng tiến hành thử nghiệm trên chuột mang khối u lympho Dalton (DL) để đánh giá hiệu quả làm chậm sự phát triển khối u.

Kết quả:

Chiết xuất ethanol từ D. chrysanthum cho thấy khả năng tiêu diệt tế bào HeLa tùy theo liều dùng – liều càng cao, hiệu quả càng mạnh. Chiết xuất này làm tăng lượng ROS và kích hoạt apoptosis, được xác nhận thông qua hiện tượng phân mảnh DNA. Phân tích chu kỳ tế bào cho thấy chiết xuất gây rối loạn quá trình phân chia tế bào, khiến nhiều tế bào bị "mắc kẹt" ở pha S. Kết quả xét nghiệm gen cũng cho thấy sự gia tăng biểu hiện của hai gen liên quan đến apoptosis là p53 và Bax. Thử nghiệm trên chuột cho thấy chiết xuất giúp kéo dài tuổi thọ và làm giảm đáng kể kích thước khối u cũng như lượng dịch cổ trướng so với nhóm không được điều trị.

Kết luận:

Nghiên cứu này cho thấy chiết xuất ethanol từ D. chrysanthum có tiềm năng chống ung thư bằng cách kích hoạt quá trình apoptosis thông qua cơ chế liên quan đến gen p53.

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Theo y học cổ truyền, Ngọc Vạn Vàng có:

• Vị: Ngọt nhạt
• Tính: Bình (không nóng, không lạnh)

Tác dụng chính:

• Bổ âm, dưỡng thận.
• Thanh nhiệt, sinh tân dịch.
• Giảm ho, trừ phiền nhiệt.
• Ích vị (hỗ trợ tiêu hóa).

4.2 Công dụng

Dược liệu từ Ngọc Vạn Vàng được sử dụng để hỗ trợ điều trị các chứng bệnh và triệu chứng sau:

• Miệng khô, khát nước do tân dịch hao tổn.
• Cơ thể suy nhược, mệt mỏi sau khi ốm nặng.
• Đổ mồ hôi trộm, đau lưng, mỏi gối, yếu sinh lý.
• Di tinh, ăn không ngon miệng, dạ dày yếu.
• Phối hợp điều trị các bệnh do nhiệt gây tổn thương nội tạng và dịch cơ thể.
• Trong dân gian, có nơi còn dùng để đuổi ruồi, nhờ mùi hương và đặc tính kháng sinh nhẹ từ cây.

5 Tài liệu tham khảo

Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 2. Ngọc vạn vàng, trang 315. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2025.

Tác giả Ritika Prasad và cộng sự (Ngày đăng tháng 6 năm 2017). Dendrobium chrysanthum ethanolic extract induces apoptosis via p53 up-regulation in HeLa cells and inhibits tumor progression in mice, PubMed. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2025.