Mấm (Cáp gai nhỏ, Búng chè, Say son - Capparis micracantha DC.)

Cây mấm là loài cây nhỡ, cao khoảng 4-6m. Thân cây khi còn non có dạng hơi dẹt, bề mặt nhẵn và giòn, có các gai nhỏ ở hai bên cuống lá. Cây mấm được ứng dụng rộng rãi trong y học dân gian với nhiều công dụng đa dạng. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Mấm, Cáp gai nhỏ, Búng chè, Say son

Tên khoa học: Capparis micracantha DC.

Họ: Capparaceae (Bạch hoa)

1 Đặc điểm thực vật

Cây mấm là loài cây nhỡ, cao khoảng 4-6m. Thân cây khi còn non có dạng hơi dẹt, bề mặt nhẵn và giòn, có các gai nhỏ ở hai bên cuống lá.

Lá cây mọc so le, hình mũi mác, chiều dài dao động từ 11-15cm, rộng khoảng 5,5-7,5cm. Phần gốc lá tròn, đầu lá tù và có một mũi nhọn ngắn. Mép lá nguyên nhưng hơi lượn sóng, gân lá hiện rõ ở mặt trên và nổi rõ ở mặt dưới. Cuống lá rất ngắn và có một rãnh nhỏ ở giữa.

Cụm hoa mọc thành chùm ở kẽ lá, mỗi chùm có từ 1-2 hoa màu trắng, mặt trong có màu vàng nhạt và phủ đầy lông mịn. Đài hoa chia thành 4 răng nhỏ, trong khi tràng hoa có 4 cánh được phủ lông tơ, hai cánh phía dưới hàn liền ở khoảng 1/3 phần gốc. Hoa có từ 15-20 nhị với chỉ nhị dài.

Quả cây có dạng hình tròn hoặc hình trứng, chiều dài khoảng 4-5cm. Quả gắn với cuống nhị nhụy mập, bên trong chứa nhiều hạt hình thận.

Mùa hoa quả: Từ tháng 4 đến tháng 5.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây mấm thuộc chi Capparis, một chi thực vật lớn với khoảng 250 loài, phân bố khắp các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới trên thế giới. Tại Việt Nam, chi này có 33 loài, là một trong những nơi có sự đa dạng cao nhất ở châu Á, chỉ xếp sau Myanmar (hơn 30 loài) và Malaysia (23 loài).

Cây mấm có vùng phân bố rộng rãi từ Myanmar, Trung Quốc, Việt Nam, Campuchia, Lào, Thái Lan, Malaysia, Philippines cho đến các đảo thuộc Indonesia. Ở Việt Nam, cây mọc rải rác tại các tỉnh ven biển, tập trung nhiều ở miền Trung, Đồng Nai và Bà Rịa - Vũng Tàu. Bên cạnh đó, cây cũng xuất hiện trên các đảo lớn như Hòn Mê, Lý Sơn và Côn Đảo.

2.2 Sinh thái

Cây mấm là loài thực vật ưa sáng, chịu hạn tốt và có thể sống trên nhiều loại đất khác nhau. Chúng thường mọc xen kẽ với các bụi gai ở bãi cát ven biển hoặc ven các đồi đất khô cằn. Tại khu vực phía Nam Việt Nam, cây sinh trưởng mạnh trong mùa mưa ẩm và có khả năng ra hoa, kết quả trong suốt mùa khô. Tuy nhiên, chưa ghi nhận cây con mọc từ hạt. Khi cây bị chặt, phần gốc còn lại vẫn có khả năng tái sinh mạnh mẽ.

3 Bộ phận sử dụng

Thân và rễ: Thu hái quanh năm.

Quả và hạt: Thu hoạch vào mùa hè thu, sau đó được phơi khô để sử dụng.

4 Thành phần hóa học của cây mấm

Thành phần hóa học của cây mấm (Capparis micracantha) đã được nghiên cứu và cho thấy sự phong phú về các hợp chất hoạt tính sinh học, như flavonoid, axit phenolic và các chất chuyển hóa thứ cấp khác. Những hợp chất này đóng vai trò quan trọng trong đặc tính dược liệu của loài cây này, đặc biệt là khả năng chống oxy hóa giúp bảo vệ cơ thể khỏi stress oxy hóa.

So với các loài khác trong chi Capparis, như Capparis spinosa, cây mấm chưa được nghiên cứu nhiều, nhưng các kết quả sơ bộ cho thấy nó chứa nhiều hợp chất có lợi tương tự. Điều này gợi mở tiềm năng lớn về mặt dược học, đặc biệt trong việc hỗ trợ phòng ngừa và điều trị bệnh.

5 Tác dụng sinh học của cây Mấm

Tác dụng sinh học của cây mấm chủ yếu dựa vào đặc tính chống oxy hóa và kháng viêm. Chiết xuất từ cây này có khả năng ức chế sự giải phóng các chất trung gian gây viêm, làm cơ sở cho việc sử dụng trong y học dân gian để điều trị các bệnh viêm nhiễm.

Hiệu quả kháng viêm của cây mấm có liên quan đến việc điều hòa hoạt động của các enzyme tham gia vào quá trình viêm. Ngoài ra, các hợp chất phenolic trong cây mấm còn có nhiều hoạt tính dược lý khác như kháng khuẩn và gây độc tế bào ung thư, giúp mở ra những hướng ứng dụng tiềm năng trong y học.

So sánh với các loài khác trong chi Capparis:

Khi so sánh với các loài như Capparis spinosa và Capparis cartilaginea, cây mấm có những điểm tương đồng về thành phần hóa học nhưng cũng sở hữu các đặc điểm sinh học riêng biệt. Capparis spinosa đã được nghiên cứu rộng rãi với các lợi ích sức khỏe như chống oxy hóa và kháng viêm nhờ vào hàm lượng Flavonoid cao.

Ngược lại, cây mấm có thể mang lại những lợi ích riêng nhờ vào hồ sơ hóa học đặc thù của nó, rất cần được nghiên cứu thêm để làm sáng tỏ tiềm năng dược liệu.

6 Công dụng của cây mấm

Cây mấm được ứng dụng rộng rãi trong y học dân gian với nhiều công dụng đa dạng:

6.1 Gỗ cây

Gỗ thân được nghiền thành bột, quấn như điếu thuốc để hút, có tác dụng chữa viêm phế quản và viêm niêm mạc mũi.

Nước hãm từ gỗ dùng chữa chóng mặt, đau dạ dày, đa tiết mật.

6.2 Rễ cây

Sắc uống chữa viêm phế quản, lợi tiểu và chống viêm.

Ở một số nơi, rễ cây được dùng làm thuốc điều kinh, với liều lượng khuyến cáo 5-12g mỗi ngày.

6.3 Lá và hạt

Nước sắc từ lá được dùng chữa co cứng cơ, sưng tấy.

Lá nghiền nát hoặc nước sắc lá có thể sử dụng để nấu nước tắm hoặc uống.

Hạt sao vàng giúp trị ho.

6.4 Công dụng theo khu vực

Lào, Campuchia, Thái Lan: Lá hoặc rễ được nghiền nát, sắc uống làm thuốc lợi tiểu, chữa đầy hơi và sốt.

Philippines: Toàn cây dùng chữa hen suyễn, đau ngực; nước sắc rễ hỗ trợ co tử cung sau sinh.

Indonesia: Thân cây nghiền nát với nước, áp dụng trực tiếp để giảm đau và trị sưng tấy.

Myanmar: Cây dùng để trị hen suyễn, viêm phế quản và đau tim.

Việt Nam: Gỗ cây tán bột dùng chữa viêm phế quản, loét mũi; quả chín ăn được nhưng quả xanh có thể gây ngộ độc.

Lưu ý: Quả chín có thể ăn, nhưng cần tránh ăn quả xanh vì có nguy cơ gây ngộ độc.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Cây Mấm, trang 381-382. Truy cập ngày 12 tháng 02 năm 2025.