Lốp bốp năm nhị (Connarus semidecandrus)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Connarus semidecandrus Jack.

Tên gọi khác: Dây lốp bốp.

Họ thực vật: Khế rừng (Connaraceae)

1.1 Đặc điểm thực vật

Lốp bốp năm nhị thuộc dạng cây thân nhỡ hoặc dạng dây leo thân gỗ, phát triển chủ yếu ở những khu vực rừng rậm nhiệt đới.

Lá của cây mọc kép lông chim, gồm từ 3 đến 7 lá chét. Phiến lá có hình dáng biến đổi từ dạng bầu dục đến thon dài, chiều dài có thể dao động từ 4 đến 25 cm, còn chiều rộng nằm trong khoảng 2 đến 9 cm. Lá có thể có cấu trúc mỏng mềm hoặc hơi dai. Mặt trên lá thường nhẵn, trong khi mặt dưới đôi khi có phủ lông ở dọc các gân chính. Đầu lá có thể nhọn hoặc hơi tròn. Mỗi phiến lá thường có từ 4 đến 12 cặp gân phụ chạy song song hai bên gân chính. Cuống lá chét ngắn, thường dài khoảng 3 đến 7 mm.

Cụm hoa mọc thành chùy lớn ở đầu cành, có thể đạt chiều dài lên tới 35 cm. Toàn bộ chùy hoa được bao phủ bởi lớp lông dày màu hung đỏ hoặc nâu sẫm như màu gỉ Sắt, tạo nên vẻ ngoài rậm rạp và nổi bật. Hoa dày đặc, mọc sát nhau; mỗi hoa có cuống ngắn chỉ khoảng 1 mm.

Lá đài nhỏ, dài khoảng 2–4 mm, mặt ngoài phủ kín bởi lớp lông dày. Cánh hoa có chiều dài dao động từ 3 đến 7mm, mặt ngoài trơn nhẵn, không có lông. Hoa có 10 nhị, trong đó chỉ có 5 nhị là hoạt động (sinh sản), 5 nhị còn lại là nhị lép (không sinh sản). Bầu nhụy có phủ lông.

Quả thuộc loại quả đại, có chiều dài từ 1,5 đến 3 cm và chiều rộng từ 1 đến 2 cm. Vỏ quả mỏng và nhẵn, không có lông phủ, thường khô khi chín.

1.2 Thu hái và chế biến

Các bộ phận thường được sử dụng gồm lá và rễ, trong dược điển có ghi dưới tên Folium et Radix Connari Semidecandri.

1.3 Đặc điểm phân bố

Lốp bốp năm nhị là loài cây thích nghi tốt với môi trường rừng thứ sinh – những khu rừng đã qua khai thác – và cả ở những vùng đã mất hoàn toàn thảm rừng. Cây có thể phát triển từ vùng đồng bằng cho tới những khu vực đồi núi có độ cao lên đến khoảng 1.000 mét so với mực nước biển.

Thời kỳ ra hoa của loài này chủ yếu diễn ra vào khoảng tháng 3 đến tháng 4 hằng năm. Sau đó, cây kết quả từ tháng 7 kéo dài đến cuối năm, thường thấy quả chín vào những tháng cuối mùa mưa.

Về mặt phân bố, tại Việt Nam, cây hiện diện ở nhiều tỉnh từ Bắc Trung Bộ đến Nam Bộ như Quảng Trị, Kon Tum, Lâm Đồng, Khánh Hòa, Bình Dương, Tây Ninh, Đồng Nai và Kiên Giang. Trên phạm vi khu vực, loài này cũng xuất hiện phổ biến tại một số quốc gia Đông Nam Á và lân cận như Myanmar, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia và Indonesia.

2 Tác dụng của cây Lốp bốp năm nhị

2.1 Chống rụng tóc

Các nhà khoa học đã nghiên cứu tác dụng chống rụng tóc androgen của chiết xuất Ethanol của Connarus semidecandrus Jack (Cs-EE) đã được chứng minh trong mô hình rụng tóc androgen do Testosterone gây ra (AGA), xét về tỷ lệ tóc-da, tần suất loại tóc và độ dày của tóc. Diện tích tóc mọc lại và quần thể tóc dày hơn sau khi điều trị bằng Cs-EE cho thấy tác dụng thúc đẩy mọc tóc của Cs-EE.

Kết quả cho thấy, phương pháp Western blotting chỉ ra rằng Cs-EE làm giảm biểu hiện của thụ thể androgen. Điều trị bằng Cs-EE cũng ức chế quá trình chết tế bào theo chương trình bằng cách điều hòa tăng biểu hiện Bcl-2 ở mức mRNA và protein. Tác dụng chống rụng tóc của Cs-EE đã được xác nhận bằng các thí nghiệm trong ống nghiệm cho thấy Cs-EE có tác dụng ức chế hoạt động của 5-α reductase và ung thư hạch bạch huyết của tuyến tiền liệt tăng sinh, và tác dụng tăng sinh trên các tế bào nhú bì nang lông (HDP) của con người. Các con đường apoptosis trong các tế bào HDP bị giảm điều hòa bởi phương pháp điều trị Cs-EE. Do đó, Cs-EE có thể là một phương pháp điều trị tiềm năng cho AGA.

2.2 Chống oxy hóa, chống apoptosis và chống viêm

Nhiều người bị các vấn đề về da, bao gồm nếp nhăn, tăng sắc tố và viêm, do các yếu tố môi trường. Mặc dù có nhiều loại thuốc có thể điều trị các vấn đề về da, nhưng thuốc hóa học có nhiều nhược điểm và tác dụng phụ. Do đó, các sản phẩm tự nhiên là những loại thuốc tiềm năng hấp dẫn để làm giảm các vấn đề về da. Gần đây, chúng tôi đã chỉ ra rằng chiết xuất ethanol Connarus semidecandrus Jack (Cs-EE) có khả năng chống rụng tóc. Bài báo này nhằm mục đích khám phá các tác dụng bảo vệ da tiềm ẩn và cơ chế phân tử cơ bản của Connarus semidecandrus Jack trong tế bào sừng người do UVB gây ra (HaCaT).

Trước khi sử dụng, Cs-EE được hòa tan trong Dimethyl sulfoxide (DMSO) và được bảo quản ở nhiệt độ -20 °C. Các thành phần hóa thực vật của Cs-EE được phát hiện bằng phương pháp phân tích sắc ký khí khối phổ (GC-MS). Theo trình tự, các tế bào HaCaT được tiếp xúc với các nồng độ Cs-EE khác nhau trước khi chiếu xạ tia cực tím B (UVB). Các đánh giá về phản ứng tế bào ở các tế bào HaCaT, bao gồm đánh giá khả năng sống của tế bào, tổn thương axit deoxyribonucleic (DNA) và biểu hiện gen và protein, đã được thực hiện. Để khám phá con đường truyền tín hiệu cụ thể có liên quan, các nhà khoa học đã tiến hành xét nghiệm luciferase ngoài việc xác nhận các con đường này bằng cách sử dụng phân tích Western blot.

Kết quả cho thấy rằng, Nitric oxide (NO) và các loài oxy phản ứng nội bào đã giảm. Sản xuất melanin thông qua hoạt hóa tế bào hắc tố bởi hormone kích thích tế bào hắc tố α (MSH) cũng bị ức chế bởi Cs-EE. Hơn nữa, mức độ biểu hiện mRNA của các yếu tố chính như cyclooxygenase-2 (COX-2), yếu tố hoại tử khối u-α (TNF-α), Interleukin 6 (IL-6), MMP-1, MMP-3 và MMP-9 đã biểu hiện sự giảm đáng kể. Ngoài ra, sự phosphoryl hóa TAK1 trong chuỗi tín hiệu biểu hiện sự suy giảm và hoạt động của yếu tố phiên mã AP-1 đã giảm theo xét nghiệm báo cáo luciferase.

Nghiên cứu cho thấy tác dụng chống viêm, chống lão hóa và chống apoptosis của Cs-EE cho thấy hợp chất này có tiềm năng hữu ích như một thành phần tự nhiên trong các sản phẩm dược phẩm và mỹ phẩm.

3 Công dụng theo Y học cổ truyền

Lá non có thể dùng làm rau trong bữa ăn hàng ngày, mang lại giá trị thực phẩm nhất định. Ngoài công dụng làm thực phẩm, nước sắc từ lá được người dân ở Malaysia và Thái Lan sử dụng để hỗ trợ điều trị chứng tức ngực.

Rễ cây có nhiều công dụng dược lý trong y học dân gian ở các nước châu Á. Tại Malaysia và Campuchia, rễ được dùng như vị thuốc trị sốt và chữa hạch xoài – một dạng sưng viêm hạch. Trong khi đó, ở Philippines, rễ sắc lấy nước uống được dùng để điều kinh và kích thích tử cung, phục vụ cho mục đích chữa trị các rối loạn sinh sản ở nữ giới.

4 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1. Lốp bốp năm nhị, trang 1342-1343. Truy cập ngày 10 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả Won Young Jang và cộng sự (Ngày đăng 24 tháng 6 năm 2022). Connarus semidecandrus Jack Exerts Anti-Alopecia Effects by Targeting 5α-Reductase Activity and an Intrinsic Apoptotic Pathway, PubMed. Truy cập ngày 10 tháng 5 năm 2025.
3. Tác giả Lei Huang và cộng sự (Ngày đăng tháng 3 năm 2024). Anti-oxidative, anti-apoptotic, and anti-inflammatory activities of Connarus semidecandrus Jack ethanol extract in UVB-irradiated human keratinocytes, PubMed. Truy cập ngày 10 tháng 5 năm 2025.