Hồi núi (Đại hồi núi, Hồi giả - Illicium griffithii Hook.fil. & Thomson)

Cây Hồi núi thuộc loại cây gỗ vừa hoặc lớn, chiều cao dao động từ 7 đến 14m, với tán lá có dạng tròn. Đã có một số trường hợp bị ngộ độc xảy ra do nhầm lẫn Hồi núi với các loài hồi khác có giá trị dược liệu. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Illicium griffithii Hook.fil. & Thomson

Tên Tiếng Việt: Hồi núi, Đại hồi núi, hồi giả, mu bu (H'Mông) 

Họ: Schisandraceae (Ngũ Vị Tử)

1 Đặc điểm thực vật 

Cây Hồi núi thuộc loại cây gỗ vừa hoặc lớn, chiều cao dao động từ 7 đến 14m, với tán lá có dạng tròn. Các cành non có vỏ màu xanh lục nhạt, mềm mại, trong khi cành già nhẵn và mang màu xám tro. Lá cây mọc so le, nhưng thường tập trung thành cụm từ 4-5 lá, hình dáng giống lá mác, dày và nhẵn, đầu lá nhọn. Kích thước lá dài khoảng 6-8cm, rộng 1-3cm; mặt trên có màu xanh sẫm và bóng, gân lá không rõ nét.

Hoa cây mọc đơn độc tại nách lá, mang màu hồng đỏ. Cuống hoa thường dài hơn cuống lá. Lá đài gồm 6 chiếc, có hình trái Xoan hoặc hình mắt chim, mép lá có lông dạng mi. Cánh hoa gồm 18 chiếc, hình elip, các cánh bên trong thường nhỏ hơn và có lông mi mịn. Nhị hoa lép.

Quả có từ 10-13 đại (thường được gọi là cánh), sắp xếp theo hình tròn. Các đại có vỏ mỏng, không đồng đều, đầu thuôn nhọn như chiếc mỏ nhỏ cong vào phía trong, chứa một hạt màu nâu bóng loáng. Toàn cây tỏa ra mùi thơm đặc trưng tương tự cây hồi thường.

Thời vụ sinh trưởng: Cây ra hoa vào khoảng tháng 3-5 và có quả từ tháng 6-8.

2 Phân biệt Hồi núi và Đại hồi

3 Phân bố và sinh thái

3.1 Phân bố

Cây Hồi núi được tìm thấy tại Nam Trung Quốc (Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam), Đông Ấn Độ (Bhutan, Khasi Hill) cũng như tại Việt Nam, Lào, Malaysia, Philippines và Jamaica. Tại Việt Nam, cây mọc ở một số khu vực miền núi như Chi Lăng (Lạng Sơn), Đà Bắc (Hòa Bình), Hòn Vọng Phu (Khánh Hòa), Bảo Lộc (Lâm Đồng) và một số nơi khác. 

3.2 Sinh thái

Hồi núi thường xuất hiện trong các khu rừng kín thường xanh ẩm, thuộc vùng nhiệt đới hoặc cận nhiệt đới, ở độ cao từ 500-1300m (còn ở Ấn Độ là 1400-1700m).

Cây ít khi rụng lá vào mùa đông, mỗi năm đều ra hoa và kết quả. Tỷ lệ tái sinh tự nhiên từ hạt thấp. Việc nhân giống có thể thực hiện bằng hạt hoặc chồi từ rễ.

4 Bộ phận sử dụng

Quả và lá cây được thu hái và sử dụng (do nhầm lẫn với các loài Hồi khác)

5 Thành phần hóa học

5.1 Thành phần hóa học của quả, lá, vỏ và rễ

Quả hồi núi sau khi được làm khô chứa khoảng 1,2 - 1,5% tinh dầu, bao gồm các hợp chất chính như:

• α-pinen (1,1%), β-pinen (0,9%)
• Myrcen (1,4%), Δ³-caren (1,1%)
• Limonen (5,1%), cineol (6,9%)
• Ocimen (0,6%), γ-terpinen (0,7%)
• Terpinolen (0,9%), linalol (7,9%)
• Terpinen-4-ol (2,4%), γ-terpinen (1,2%)
• Safrol (53,7%), α-terpinyl acetat (3,4%)
• β-caryophylen (2,4%), δ-cadinen (0,8%)

(Mẫu nghiên cứu tại Lạng Sơn)

Lá hồi núi chứa khoảng 1,2 - 4,5% tinh dầu (mẫu thu thập tại các tỉnh Lạng Sơn, Nghệ An, Ninh Bình), với các thành phần:

• α-pinen (0 - 10,5%), camphen (0 - 2,2%)
• Sabinen (0 - 1,4%), β-pinen (0 - 10,3%)
• Myrcen (0 - 2,3%), β-phellandren (0 - 1,2%)
• Δ³-caren (0 - 2,5%), δ-terpinen (0 - 0,5%)
• p-Cymen (0 - 2,2%), limonen (0 - 6,6%)
• Cineol (1,8 - 11,4%), β-phellandren (0 - 1,8%)
• Cis-β-ocimen (0 - 0,6%), trans-β-ocimen (0 - 0,8%)
• γ-Terpinen (0 - 0,7%), linalol oxyd-cis (0 - 0,6%)
• Linalol oxyd-trans (0 - 0,5%), terpinolen (0 - 1,3%)
• Linalol (10,7 - 30,3%), Camphor (0 - 5%)
• Terpinen-4-ol (1,8 - 2,6%), α-terpineol (0 - 2,9%)
• Geraniol (0 - 0,5%), safrol (0 - 60%)
• Eugenol (0 - 2,4%), α-terpinyl acetat (0 - 2,9%)
• Methyleugenol (0 - 33,7%), α-copaen (0 - 0,6%)
• Trans-caryophylen (0 - 1,8%), germacren (0 - 1,2%)
• Spathulenol (0 - 1,0%), caryophylen oxyd (0 - 1,6%)
• Tau-cadinol (0 - 1,8%), α-cadinol (0 - 2,8%)

Phần vỏ và rễ của cây hồi núi có khoảng 1,12 - 2,75% tinh dầu, thu thập từ các khu vực Lạng Sơn và Ninh Bình. Các thành phần chính gồm:

• Tricyclen (0 - 0,1%), α-pinen (0 - 0,8%)
• Camphen (0 - 0,9%), sabinen (0 - 0,1%)
• β-pinen (0 - 1,3%), myrcen (0 - 0,2%)
• Δ³-caren (0 - 0,7%), p-cymen (0,4%)
• Limonen (0 - 0,8%)

5.2 Những thông tin quan trọng về cây hồi núi

Nghiên cứu của Nguyễn Thị Tâm và cộng sự (1998) cho thấy thành phần tinh dầu của lá hồi núi có thể phân loại thành ba nhóm chemotyp chính:

• Chemotyp safrol
• Chemotyp methyleugenol
• Chemotyp linalol

Ngoài ra, theo nhà nghiên cứu Phan Kế Lộc, tất cả các cây hồi núi sinh trưởng trên sườn núi đá vôi ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam đều thuộc loài Illicium difengpi B.N.Channg.

6 Ứng dụng và lưu ý khi sử dụng

Hiện nay, cây hồi núi không được sử dụng rộng rãi trong đời sống hàng ngày. Một số trường hợp bị ngộ độc xảy ra do nhầm lẫn với các loài hồi khác có giá trị dược liệu. Do đó, cần thận trọng khi nhận diện và sử dụng loại cây này để tránh gây hại sức khỏe.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Hồi núi, trang 992-993. Truy cập ngày 19 tháng 02 năm 2025.