Hài nhi cúc (Cúc cánh tím - Kalimeris indica)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Kalimeris indica

Tên gọi khác: Cúc cánh tím hay Mã lan.

Họ thực vật: Asteraceae (Cúc).

1.1 Đặc điểm thực vật

Đây là loài cây thân thảo, sống lâu năm, chiều cao dao động từ 30 đến 70 cm. Thân cây khá mảnh, có các rãnh dọc và được phủ lớp lông tơ ngắn. Phần thân phía trên thường phân nhánh rõ rệt. Lá mọc so le, hình dạng thay đổi khá phong phú – từ hình thuôn đến hình trứng ngược. Phần gốc lá thường thon dài, không có cuống, đầu lá nhọn, có thể có mũi nhỏ. Lá dài khoảng 1,5–6 cm, rộng từ 5–25 mm, hai mặt có lông ráp nhẹ. Hoa mọc ở đầu cành và các nhánh, hợp thành cụm hoa hình tán dạng chùy, màu lam nhạt. Lá bắc xếp thành 3–4 lớp, lớp trong lớn hơn. Hoa ở rìa là hoa cái có cánh hoa hình dải nhỏ, trong khi hoa ở trung tâm là hoa lưỡng tính hình ống. Quả nhỏ, hình trứng ngược, có viền màu vàng và lông ngắn, kích thước khoảng 1,7 mm dài và 1 mm rộng, có một mào lông rất ngắn ở đầu.

1.2 Thu hái và chế biến

Toàn cây (dưới tên gọi Kalimeridis hay Mã lan trong y học cổ truyền) đều có thể dùng làm thuốc, thu hái quanh năm, có thể sử dụng tươi hoặc phơi khô để bảo quản.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây thường xuất hiện tại các khu vực đồng cỏ hoặc ven rừng ở độ cao từ 300 đến 1.800 mét. Tại Việt Nam, Hài nhi cúc được ghi nhận ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Lào Cai, Sơn La, Cao Bằng và Lạng Sơn. Ngoài ra, loài này cũng phân bố rộng ở nhiều nước châu Á như Ấn Độ, Myanmar, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Lào và Indonesia.

=>> Xem thêm: Cây Cúc Mốc (Ngọc Phù Dung - Crossostephium chinense) chữa cảm mạo

2 Thành phần hóa học

Hài nhi cúc có tác dụng chống viêm rõ rệt. Axit dicaffeoylquinic và các dẫn xuất của chúng, Rutin, cũng như các dẫn xuất axit oleanolic và axit béo là các thành phần chính có thể có chống viêm của các thành phần hoạt động của loại dược liệu này.

3 Tác dụng của cây Hài nhi cúc

3.1 Ung thư đại tràng

Hài nhi cúc là một loài thực vật thuộc chi Kalimeris trong họ Cúc, toàn bộ cây có thể được sử dụng làm thuốc để điều trị các bệnh viêm ruột. Nhưng cơ chế vẫn chưa rõ ràng. Do đó, một nghiên cứu được thiết kế để khám phá cơ chế của Hài nhi cúc trong ung thư đại tràng liên quan đến viêm đại tràng.

Kết quả cho thấy Hài nhi cúc có thể làm giảm đáng kể tình trạng tăng sản không điển hình ở mô ruột kết và ức chế sự biểu hiện của các yếu tố gây viêm như IL-6, TNF, IL-11, IL-7,..... Đồng thời, Hài nhi cúc có thể phục hồi mức độ miR-31-5p ở chuột và do đó phục hồi LATS2 hạ lưu để ức chế sự phát triển của CAC. Những kết quả trên chỉ ra rằng Hài nhi cúc là một loại thuốc thảo dược có hiệu quả tiềm năng để ngăn ngừa ung thư đại tràng liên quan đến viêm đại tràng.

3.2 Bảo vệ gan

Người ta đã chứng minh rằng chiết xuất Ethanol của cây Hài nhi cúc có tác dụng chống viêm bằng cách ức chế sản xuất oxit nitric (NO) trên tế bào đại thực bào RAW264.7 ở chuột sau khi cảm ứng lipopolysaccharide (LPS).

Một nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá tác dụng của Hải nhi cúc với bệnh tổn thương gan do rượu.

Kết quả cho thấy, Hài nhi cúc (50 và 200 mg/kg) làm giảm tổn thương gan do uống rượu, tạo ra tác dụng bảo vệ tương tự như thuốc Silymarin dương tính. Xét nghiệm ALT và AST huyết thanh cho kết quả nhất quán, cho thấy chiết xuất có thể phục hồi nồng độ ALT và AST huyết thanh ở chuột được xử lý bằng rượu. Hơn nữa, Hài nhỉ cúc cũng có thể phục hồi nồng độ GSH, SOD, CAT và MDA ở chuột được xử lý bằng rượu, cho thấy tác dụng mạnh mẽ trong việc giảm stress oxy hóa. Các thí nghiệm miễn dịch mô hóa học chỉ ra rằng Hài nhi cúc cho thấy tác dụng bảo vệ gan thông qua con đường Nrf2/HO-1. Phân tích dựa trên gen 16S rRNA cho thấy xử lý bằng rượu gây ra sự thay đổi trong hệ vi khuẩn đường ruột, trong khi xử lý Hài nhi cúc có thể tạo ra sự đa dạng phong phú hơn đáng kể của các cộng đồng vi khuẩn so với nhóm dùng rượu.

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Theo Đông y, cây có vị cay, tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, làm mạnh tỳ vị, tiêu thực, giảm ho, lợi tiểu, tiêu viêm, và cầm máu.

4.2 Công dụng

Tại Trung Quốc, cây được dùng để điều trị nhiều chứng bệnh, bao gồm:

• Viêm họng, viêm amidan, nấm miệng.
• Đau bụng cấp tính do tiêu hóa.
• Chấn thương phần mềm, sưng đau, ghẻ lở.
• Vết cắn động vật (đặc biệt là giai đoạn sớm của bệnh dại).
• Chảy máu cam, chảy máu chân răng.
• Viêm gan cấp.
• Đau bụng sau sinh.
• Đau răng.
• Các bệnh liên quan đến hạch.
• Viêm tuyến vú, viêm tai ngoài.
• Trẻ em bị sốt cao, co giật.
• Rối loạn tiêu hóa ở trẻ.
• Sốt do chấn thương.
• Ho khan, khô miệng.
• Thổ huyết (nôn ra máu).
• Viêm tinh hoàn.

Tại vùng Vân Nam, cây còn được dùng để chữa thổ huyết, lỵ ra máu, sốt rét, vàng da, phù thũng, các bệnh đường tiết niệu, trĩ, ung nhọt, rắn cắn và các vết thương hở có chảy máu.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1. Hài nhi cúc, trang 1062-1063. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả Rui-Feng Zhong và cộng sự (Ngày đăng 13 tháng 5 năm 2015). Identification of anti-inflammatory constituents from Kalimeris indica with UHPLC-ESI-Q-TOF-MS/MS and GC-MS, PubMed. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2025.
3. Tác giả Mo-Fei Wang và cộng sự (Ngày đăng 9 tháng 1 năm 2023). Effects of Kalimeris indica (L.) Sch Bip on colitis-associated colorectal cancer, PubMed. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2025.
4. Tác giả Mo-Fei Wang và cộng sự (Ngày đăng 12 tháng 11 năm 2024). Effects of Kalimeris indica on alcohol-induced liver injury through storing Nrf2/HO-1 pathway and gut microbiota, PubMed. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2025.