Đước (Trang, Vẹt, Đước bợp, Đước xanh - Rhizophora mucronata Lam.)

Cây Đước có kích thước lớn, chiều cao dao động từ 10 đến 20m, với hệ thống rễ chống phát triển mạnh, dài và nổi bật bởi các lỗ bì trên rễ. Thân cây có cành sần sùi, uốn lượn. Lá cây mọc đối, hình dạng mác, chiều dài từ 7–13cm, rộng 4–6cm, với gốc lá thon dần thành hình nêm, đầu lá thường tròn hoặc hơi tù. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng việt: Đước, Trang, cây Vẹt, Đước bợp, Đước xanh

Tên khoa học: Rhizophora mucronata Lam.

Tên đồng nghĩa: Rhizophora mangle Roxb.

Họ: Rhizophoraceae (Đước)

1 Đặc điểm của cây Đước (Vẹt)

Cây Vẹt là cây gì? Cây Đước (còn gọi là Vẹt) có kích thước lớn, chiều cao dao động từ 10 đến 20m, với hệ thống rễ chống phát triển mạnh, dài và nổi bật bởi các lỗ bì trên rễ. Thân cây có cành sần sùi, uốn lượn. Lá cây Đước mọc đối, hình dạng mác, chiều dài từ 7–13cm, rộng 4–6cm, với gốc lá thon dần thành hình nêm, đầu lá thường tròn hoặc hơi tù. Gân chính của lá lõm ở mặt trên và nổi rõ ở mặt dưới, điểm thêm các chấm đen nhỏ li ti. Cuống lá mập, dài khoảng 1–3cm, lá kèm sớm rụng.

Cụm hoa phát triển ở nách lá, dạng xim phân nhánh, có lá bắc hình tam giác. Hoa có màu vàng, kèm hai lá bắc con nhỏ, cánh hoa dày hình mác, mép cánh có lông mịn. Nhị hoa gồm 8 cái, chia đều giữa đài và tràng, bầu hoa nửa hạ với hai ngăn.

Quả của cây có dạng trứng thuôn dài, đầu nhọn, đài hoa tồn tại trên quả, màu xanh nâu nhạt, bên trong chứa một hạt.

Mùa hoa quả: Từ tháng 10 đến tháng 12.

Hình ảnh cây Đước

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Loài cây này thuộc chi Rhizophora L., trong đó Việt Nam có ba loài đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc rừng ngập mặn ven biển. Đước phân bố rộng rãi tại các vùng nhiệt đới, bao gồm bờ biển của Trung Quốc (đảo Hải Nam), Đài Loan, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Ấn Độ, Pakistan, Indonesia, Philippines, Đông Phi, Bắc Australia, và các đảo như Moris, Ceisel, Mangas. Ở Việt Nam, cây xuất hiện nhiều ở các tỉnh ven biển từ Quảng Ninh đến Kiên Giang, bao gồm cả đảo Phú Quốc.

2.2 Sinh thái

Cây thường sinh trưởng trên đất bùn nhão, đặc biệt tại các khu vực cửa sông, nơi có lượng phù sa bồi tụ từ lục địa. Để thích nghi với môi trường bùn lầy thường xuyên ngập nước do thủy triều, cây phát triển hệ thống rễ chống độc đáo.

Cây phát triển mạnh trong mùa mưa, sau khoảng 2 năm có thể ra hoa và đậu quả. Quả cây có dạng trụ dài, khi rụng sẽ tự cắm vào bùn, nhanh chóng ra rễ và nảy mầm. Đây là cơ chế thích nghi đặc biệt của cây với môi trường rừng ngập mặn.

Hệ sinh thái rừng ngập mặn do cây đước và các loài thực vật ven biển tạo nên là nơi cư trú quan trọng cho các loài tôm, cua, cá, bò sát, chim, và thú (như khỉ). Tuy nhiên, sự phát triển của thủy sản đã khiến nhiều khu rừng ngập mặn, đặc biệt ở Nam Bộ, bị tàn phá. Việc bảo tồn và mở rộng rừng ngập mặn ở Việt Nam hiện là nhiệm vụ cấp bách và mang tính chiến lược lâu dài.

3 Bộ phận dùng

Các phần được sử dụng bao gồm rễ, vỏ thân và lá cây.

4 Thành phần hóa học của cây Đước

Vỏ thân cây đước chứa hàm lượng tanin cao, tỷ lệ này có sự khác biệt tùy theo khu vực: Ấn Độ dao động từ 25 – 35%, Malaysia khoảng 30 – 40%, Tanganica đạt 36,5%, Philippines có 27,6%, trong khi Borneo chứa khoảng 20%.

Một nghiên cứu phân tích dịch chiết cô đặc từ vỏ và gỗ cây đước cho thấy hàm lượng tanin lần lượt nằm trong khoảng 60 – 65% đối với vỏ thân và 55 – 62% đối với gỗ. Phần còn lại không chứa tanin chiếm khoảng 34,5 – 39,5% ở vỏ và 37,7 – 44,7% ở gỗ.

Quả đước có thể ăn được và được sử dụng để sản xuất rượu vang. Lá, quả non và quả chín có hàm lượng tanin khác nhau, trong đó lá và quả chưa chín chứa từ 9,1 – 12,0%, còn quả chín có khoảng 4,2%.

Hoa cây đước là nguồn cung cấp Mật Ong, tuy nhiên có một số tài liệu cho thấy loại mật này có thể có độc tính.

Theo các nghiên cứu, vỏ cây đước chứa 8 – 40% tanin, cùng với pentosan và furfurol. Thành phần tro của vỏ có vôi với hàm lượng 18% và Canxi carbonat chiếm khoảng 70%, có thể tận dụng làm phân bón.

Lá cây đước có chứa 1-hydroxy-5-oxo-bicyclo (6,4,0) dodecan. Ngoài ra, theo nghiên cứu của Sasaki Tsuyoshi và cộng sự vào năm 1993, lá cây chứa các alcol, acid béo và parafin. Thành phần rễ bao gồm các hợp chất phenol và acid béo dạng ester, trong khi vỏ thân cũng có các acid béo dạng ester và hợp chất chứa oxy.

5 Tác dụng dược lý của cây Đước

Các nghiên cứu nước ngoài ghi nhận rằng vỏ thân cây đước có tác dụng làm se niêm mạc mạnh. Nhóm nghiên cứu của Nhật Bản do Sakaki Tsuyoshi dẫn đầu đã chứng minh rằng dịch chiết từ rễ cây đước có khả năng ức chế sự phát triển của bào tử nấm Penicillium, thể hiện rõ tác dụng kháng nấm. Ngoài ra, một số dạng chiết xuất từ cây đước còn được nghiên cứu vì đặc tính chống mối, trong đó hoạt chất chính được xác định là 1,2-dithiolan-1-oxid.

6 Công dụng trong dân gian của cây Đước

6.1 Tính vị, công năng

Cây đước có vị chát, với công dụng chính là hoạt huyết và thu liễm.

6.2 Công dụng của cây Đước

Trong y học dân gian, vỏ thân cây đước được sử dụng để điều trị tiêu chảy, cầm máu, hỗ trợ phụ nữ bị băng huyết, chữa viêm họng, tiểu ra máu. Tại Ấn Độ, vỏ cây còn được dùng trong điều trị bệnh tiểu đường, mặc dù các nghiên cứu gần đây trên động vật không tìm thấy tác dụng hạ đường huyết rõ rệt. Ở Malaysia, nước sắc từ vỏ và lá đước được cho phụ nữ sau sinh uống, đồng thời trẻ sơ sinh cũng được uống một lượng nhỏ nước sắc từ rễ cây đước.

Ngoài giá trị y học, vỏ cây đước còn được ứng dụng trong ngành thuộc da và nhuộm lưới đánh cá. Theo tài liệu truyền thống, quả đước có vị ngọt, có thể ăn trực tiếp hoặc dùng để sản xuất rượu vang nhẹ. Chồi non của cây đước cũng được tận dụng làm rau ăn. Về mặt kinh tế, gỗ cây đước là nguồn nguyên liệu quan trọng trong xây dựng, đặc biệt là làm trụ đỡ trong các hầm mỏ.

7 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Đước, trang 831-832. Truy cập ngày 03 tháng 02 năm 2025.