Dưa gang tây (Dưa tây - Passiflora quadrangularis L.)

Dưa gang tây là loại dây leo phát triển bằng tua cuốn, với chiều dài có thể lên đến vài mét. Dưa gang tây thường được trồng tại các vườn ở miền Trung và Nam Bộ, vừa để làm cảnh, vừa lấy quả ăn. Quả xanh có thể được chế biến như rau, dùng nấu canh tương tự Đu Đủ xanh. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Passiflora quadrangularis L.

Tên Tiếng Việt: Dưa gang tây, Dưa tây

Họ: Passifloraceae (Lạc Tiên)

1 Đặc điểm thực vật

Dưa gang tây là loại dây leo phát triển bằng tua cuốn, với chiều dài có thể lên đến vài mét. Thân và cành mềm mại, có dạng vuông nhẹ, mép thường mang cánh nhỏ. Lá mọc so le, chia thành 3-5 thùy, trong đó thùy giữa lớn nhất, gốc lá hình tim, đầu nhọn, mép lá có khía răng cùng dạng lượn sóng. Bề mặt lá nhẵn bóng, gân lá xòe ra từ gốc giống hình chân vịt, cuống lá dài và có hai tuyến mật. Lá kèm mảnh, dạng sợi nhỏ.

Hoa mọc riêng lẻ tại nách lá, có màu tím, cuống hoa dài. Hoa không có tổng bao, đài gồm 5 răng hẹp nhọn, tràng có 5 cánh tách rời, xen kẽ với các lá dài. Tràng phụ có hai vòng: vòng ngoài mang những phiến hình sợi xoắn màu trắng tím, vòng trong ngắn hơn. Cấu trúc nhị nhụy kết hợp thành cột mang 5 nhị nhỏ, bầu hoa cao hơn, chứa một ô với nhiều noãn.

Quả thuộc dạng mọng, hình trứng hoặc tròn, khi chín chuyển sang màu vàng, bên trong có hạt được bao bởi áo hạt, vỏ hạt cứng.

Hình ảnh trái dưa tây

Thời gian ra hoa: Tháng 4 đến tháng 7.

Thời gian ra quả: Tháng 8 đến tháng 11.

2 Phân bố, sinh thái

Dưa gang tây thuộc chi Passiflora, với khoảng 400 loài trên toàn thế giới, trong đó gần 60 loài có quả ăn được. Ở Việt Nam, chi này bao gồm hơn 10 loài, với 3-4 loài được du nhập để trồng làm cảnh hoặc lấy quả.

Nguồn gốc của dưa gang tây là từ vùng nhiệt đới Nam Mỹ. Từ thế kỷ 18-19, cây được mang đến nhiều vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Hiện nay, cây được trồng rải rác tại các tỉnh miền Bắc và miền Nam. Dưa gang tây thích môi trường ẩm ướt, ánh sáng mạnh và cần có giàn leo để phát triển tốt. Cây sinh trưởng mạnh trong khí hậu nóng ẩm, nhưng không chịu được mùa đông kéo dài như ở Sapa. Dưa gang tây có thể nhân giống bằng hạt hoặc thân cây.

3 Giàn dưa tây

Vì dưa tây là cây dây leo, việc làm giàn là điều cần thiết để giúp cây phát triển tốt và tăng năng suất. Có thể sử dụng các vật liệu như tre, nứa, dây thép hoặc khung gỗ để làm giàn. Giàn cần đảm bảo độ chắc chắn để chịu được trọng lượng của cây và trái, đồng thời giúp cây nhận đủ ánh sáng mặt trời.

4 Cây dưa tây sống được bao lâu?

Cây dưa tây là loại cây lâu năm, có thể sống và cho quả đều đặn trong khoảng 15 năm hoặc hơn nếu được chăm sóc tốt. Đây là loài cây chịu được điều kiện khắc nghiệt, sinh trưởng khỏe mạnh và thích nghi tốt ở nhiều vùng khí hậu.

5 Bộ phận sử dụng

Rễ: Thu hái quanh năm, dùng tươi.

Quả: Thu hoạch khi chín.

6 Thành phần hóa học

Quả của dưa gang tây chứa hợp chất có tác dụng gây buồn ngủ nếu ăn nhiều. Rễ cây được coi là độc. Toàn cây chứa alkaloid passiflorin, một chất có đặc tính tương tự harman trong Passiflora incarnata. Ngoài ra, lá cây chứa HCN.

7 Tác dụng dược lý của Dưa gang tây 

7.1 Hoạt động an thần và giải lo âu

Hoạt tính an thần: Chiết xuất lá dưa gang tây có tác dụng an thần rõ rệt, đặc biệt là do sự hiện diện của các flavonoid như vitexin-2''-O-xyloside, vitexin-2''-O-glucoside, orientin-2''-O-xyloside và orientin-2''-O-glucoside. Trong đó, vitexin-2''-O-xyloside là hợp chất chính, cho thấy hiệu quả an thần khi được sử dụng bằng đường uống trên chuột thí nghiệm.

Tác dụng giảm lo âu: Các thử nghiệm như Elevated Plus-Maze, Open Field và Holeboard cho thấy chiết xuất hydroalcoholic từ lá dưa gang tây có tác dụng tương tự như Diazepam trong việc giảm căng thẳng và tăng thời gian hoạt động trong các bài kiểm tra hành vi. Tuy nhiên, chiết xuất dạng nước không cho thấy hiệu quả tương tự.

7.2 Hoạt tính hemolysin và tiềm năng kháng khuẩn, chống ung thư

Lần đầu tiên, một nghiên cứu đã phát hiện hemolysin trong lá dưa gang tây. Đây là một hợp chất có khả năng:

• Phá vỡ màng tế bào: Hemolysin trong lá có khả năng gây tan máu nhanh chóng thông qua việc tăng tính dẫn điện của màng lipid có chứa cholesterol.
• Cơ chế tác động: Hoạt tính của hemolysin phụ thuộc vào liều lượng và nhạy cảm với cholesterol trong màng tế bào. Các nghiên cứu cho thấy hemolysin này có khả năng hình thành các lỗ màng nước xuyên màng, dẫn đến hiện tượng tan máu.
• Tiềm năng ứng dụng: Hemolysin có thể được ứng dụng làm thuốc kháng khuẩn và chống ung thư nhờ khả năng tác động mạnh lên màng tế bào. Saponin, một hợp chất thường thấy trong các loại thực vật, được cho là thành phần chính tạo nên hoạt tính hemolysin này.

7.3 Khả năng chống oxy hóa và bảo vệ sức khỏe tổng quát

Ngoài các tác dụng trên, dưa gang tây còn giàu flavonoid, một nhóm hợp chất có khả năng chống oxy hóa mạnh. Flavonoid giúp trung hòa các gốc tự do, giảm viêm, bảo vệ tế bào thần kinh và tim mạch.

7.4 Độc tính

Theo tài liệu quốc tế, rễ dưa gang tây có thể diệt giun sán ở liều nhỏ, nhưng liều cao lại rất độc. Nước sắc từ rễ tươi có tác dụng gây mê và có thể gây tử vong. Các thí nghiệm trên chó cho thấy, khi uống nước sắc từ rễ, tim và não bị nhồi máu, dẫn đến tử vong trong vòng 40 phút. Độc tính chủ yếu được cho là do alkaloid passiflorin. Lá của cây cũng mang độc tính tương tự.

8 Công dụng

Dưa gang tây thường được trồng tại các vườn ở miền Trung và Nam Bộ, vừa để làm cảnh, vừa lấy quả ăn. Quả xanh có thể được chế biến như rau, dùng nấu canh tương tự đu đủ xanh, vì vậy cây còn được gọi là "đu đủ leo." Quả chín có vị hơi chua, thơm nhẹ, thêm đường sẽ trở thành món tráng miệng bổ dưỡng.

Ở Myanmar, rễ cây được sử dụng như một loại thuốc diệt giun sán.

9 Cách ăn dưa tây

Dưa tây có thể được sử dụng theo nhiều cách:

• Ăn tươi: Bổ quả, lấy phần thịt và hạt bên trong để ăn trực tiếp. 
• Sinh tố: Thịt quả dưa tây được xay nhuyễn với đường và đá sẽ tạo thành món sinh tố thơm mát.
• Kết hợp món tráng miệng: Dưa tây có thể ăn cùng sữa chua, kem hoặc dùng làm topping cho các loại bánh.

10 Trái dưa tây chín

Khi chín, dưa tây thường chuyển sang màu vàng hoặc cam và có mùi thơm đặc trưng. Phần thịt quả mềm và giàu nước. Trái chín thường được thu hoạch để ăn tươi hoặc chế biến thành nhiều món khác nhau.

11 Dưa tây làm món gì?

Dưa tây rất đa dạng trong cách chế biến:

• Sinh tố dưa tây: Xay nhuyễn thịt quả với chút đường và đá, tạo thành món uống giải nhiệt ngày hè.
• Salad trái cây: Thái nhỏ dưa tây và kết hợp với các loại trái cây khác như dứa, táo, nho để làm salad.
• Mứt dưa tây: Nấu phần thịt quả với đường để làm mứt, dùng ăn kèm bánh mì hoặc bánh quy.

Dưa tây không chỉ thơm ngon mà còn cung cấp nhiều giá trị dinh dưỡng, phù hợp để đưa vào chế độ ăn uống hàng ngày.

12 Dưa tây bao nhiêu 1kg?

Giá dưa tây trên thị trường thường dao động tùy theo mùa vụ, chất lượng quả và nguồn cung cấp. Hiện nay, giá trung bình khoảng 59.000 VNĐ/kg. Tuy nhiên, mức giá có thể thay đổi ở các khu vực hoặc thời điểm khác nhau.

13 Cây giống dưa tây

Cây giống dưa tây thường được bán với giá khoảng 30.000 VNĐ/cây. Đây là loại cây dễ trồng, phù hợp với nhiều điều kiện khí hậu khác nhau và ít tốn công chăm sóc. Cây có khả năng phát triển tốt nếu được cung cấp đủ ánh sáng và giàn leo hỗ trợ.

14 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Dưa gang tây, trang 683-684. Truy cập ngày 14 tháng 01 năm 2025.
2. Tác giả Andressa Corneo Gazola và cộng sự (đăng tháng 04 năm 2018). The sedative activity of flavonoids from Passiflora quadrangularis is mediated through the GABAergic pathway. Biomedicine & pharmacotherapy = Biomedecine & pharmacotherapie. Truy cập ngày 14 tháng 01 năm 2025.
3. Tác giả Pollyanna Celso F de Castro và cộng sự (đăng tháng 5 năm 2007). Possible anxiolytic effect of two extracts of Passiflora quadrangularis L. in experimental models. Phytotherapy research : PTR. Truy cập ngày 14 tháng 01 năm 2025.
4. Tác giả L N Yuldasheva và cộng sự (đăng tháng 7 năm 2005). Cholesterol-dependent hemolytic activity of Passiflora quadrangularis leaves. Brazilian journal of medical and biological research = Revista brasileira de pesquisas medicas e biologicas. Truy cập ngày 14 tháng 01 năm 2025.