Đơn rau má (Rau vảy ốc, Cây quả bi, Vảy ốc đỏ, Nhả hoa - Lobelia nummularia Lam.)

Cây Đơn Rau Má là một loài thực vật thân thảo, mọc bò sát mặt đất và bén rễ tại các mấu thân. Toàn bộ cây được sử dụng, thu hái quanh năm. Quả thường được thu vào mùa hè, có thể dùng khi còn tươi hoặc sau khi phơi khô. Theo y học cổ truyền, đơn rau má có tác dụng hỗ trợ cố tinh, giúp tiêu thực, giảm ứ trệ, lợi tiểu. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Đơn rau má, Rau vảy ốc, Cây quả bi, Vảy ốc đỏ, Nhả hoa, Phắc nóc đeng (Tày)

Tên khoa học: Lobelia nummularia Lam.

Tên đồng nghĩa: Pratia begonifolia (Wall.) Lindl., Pratia nummularia (Lam.) A.Braun & Asch.

Họ: Campanulaceae (Hoa chuông)

1 Đặc điểm thực vật

Cây Đơn rau má là một loài thực vật thân thảo, mọc bò sát mặt đất và bén rễ tại các mấu thân. Thân cây mềm mại, được bao phủ bởi lớp lông mịn. Lá cây mọc xen kẽ, có hình dạng gần tròn, gốc lá hình tim, đầu lá tù hoặc hơi nhọn, mép lá có khía răng đều. Mặt trên của lá nhẵn và có màu xanh lục đậm, trong khi mặt dưới nhạt hơn và có lớp lông mềm. Cuống lá dài và cũng có lông.

Hoa của cây có màu hồng, thường mọc đơn lẻ tại các kẽ lá, cuống hoa dài. Lá đài gồm 5 phần, hình mác, hẹp và nhọn, mép có lông, phần dưới liên kết với bầu hoa. Tràng hoa tạo thành một ống với 5 cánh nhọn. Nhị hoa cong, bao phấn kết hợp thành một vòng xung quanh đầu nhụy. Bầu hoa thuộc loại hạ bầu, có 2 ô chứa nhiều noãn.

Quả có dạng mọng, hình trái Xoan, màu đỏ tím, với đài hoa vẫn còn tồn tại. Hạt quả nhỏ, dẹt và nhẵn.

Mùa hoa quả: từ tháng 3 đến tháng 6.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Chi Pratia Gaudich gồm một số ít loài, chủ yếu phân bố tại các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới ở châu Á, châu Mỹ và Australia. Tại Việt Nam, cây Đơn rau má thường xuất hiện ở các tỉnh miền núi có độ cao từ vài trăm mét đến 2000 m, như Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Yên Bái, Hòa Bình, Lai Châu, Sơn La, Hà Giang. Ngoài ra, cây cũng được ghi nhận có mặt tại Lào và Trung Quốc.

2.2 Sinh thái

Cây ưa bóng một phần và thường mọc thành từng cụm ở những khu vực đất ẩm, như ven rừng, chân núi đá vôi hay gần nguồn nước. Đơn rau má phát triển mạnh mẽ vào mùa xuân hè, mỗi năm đều ra hoa và quả. Quả chín là nguồn thức ăn tự nhiên cho các loài động vật gặm nhấm. Nhờ khả năng sinh chồi từ kẽ lá và bò lan nhanh, loài cây này thường mọc lan thành mảng lớn, khó tách biệt thành từng cá thể riêng lẻ.

3 Bộ phận sử dụng

Toàn bộ cây được sử dụng, thu hái quanh năm. Quả thường được thu vào mùa hè, có thể dùng khi còn tươi hoặc sau khi phơi khô.

4 Thành phần hóa học của Đơn rau má

Đơn rau má chứa nhiều dưỡng chất quan trọng, bao gồm 2,3% protid, 6,9% carbohydrate, 1,2% chất xơ, cùng với 3,6 mg% caroten và 5 mg% Vitamin C.

5 Công dụng trong dân gian của Đơn rau má

5.1 Tính vị và công năng

Dược liệu này có vị hơi chát, tính ấm nhẹ. Theo y học cổ truyền, đơn rau má có tác dụng hỗ trợ cố tinh, giúp tiêu thực, giảm ứ trệ, lợi tiểu và thúc đẩy tuần hoàn máu.

5.2 Công dụng chữa bệnh

Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, nhiều người dân và chiến sĩ ở vùng giải phóng miền Nam đã sử dụng ngọn non của đơn rau má để nấu canh, giúp bổ sung dinh dưỡng, từ đó loại cây này còn được gọi là “rau giải phóng”.

Về mặt y học, đơn rau má thường được dùng để thanh nhiệt, giúp lợi tiểu và hỗ trợ điều trị một số triệu chứng như sốt cao, tiểu rát, nước tiểu vàng. Để sử dụng, có thể lấy 20-30g cây tươi giã nát, vắt lấy nước uống hoặc dùng cây đã phơi khô sắc lấy nước. Khi dùng ngoài da, đơn rau má tươi giã nát có thể đắp lên vùng da bị viêm nhiễm, sưng tấy hoặc mụn nhọt để hỗ trợ giảm triệu chứng.

Tại Trung Quốc, loại cây này được ứng dụng dưới nhiều hình thức, bao gồm sử dụng toàn cây hoặc chỉ riêng phần quả để cải thiện tình trạng di tinh ở nam giới, khí hư ở phụ nữ, thoát vị, sưng viêm, cam tích ở trẻ em và phong thấp. Trong khi đó, tại Indonesia, người dân thường giã nát lá để lấy nước uống nhằm hỗ trợ điều trị bệnh sprue.

5.3 Một số bài thuốc dân gian sử dụng đơn rau má

Giúp giảm di tinh ở nam giới, khí hư ở phụ nữ: Quả đơn rau má kết hợp với quả kim anh, rễ Bạch Quả, rễ thích lê và rễ hoa phấn, mỗi vị 9g. Đem sắc nước uống.

Hỗ trợ cải thiện tình trạng thoát vị: Dùng 30g quả đơn rau má, kết hợp với 12g xuyên luyện tử và 12g Tiểu Hồi Hương, sắc uống.

Giúp trẻ ăn ngon, hỗ trợ tiêu hóa: Dùng đơn rau má nấu cùng gan lợn, ăn thường xuyên.

Giảm đau nhức xương khớp, hỗ trợ lành vết thương: Ngâm 120g toàn cây đơn rau má với 500ml rượu trong vòng 2-5 ngày. Mỗi lần dùng 10-15ml, ngày uống 3 lần.

6 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Đơn rau má, trang 819-820. Truy cập ngày 04 tháng 02 năm 2025.