Đa đa (Dây hải sơn, dây xân, dây săng, cò cưa, mắt mèo gai - Harrisonia perforata (Blanco) Merr.)

Cây đa đa thuộc dạng cây bụi, thân và cành được bao phủ bởi lớp lông mịn như len. Cành non có màu nâu tím. Theo kinh nghiệm dân gian, cây đa đa thường được sử dụng để chữa đau bụng, tiêu chảy, kiết lỵ, kinh nguyệt không đều và sốt rét. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Harrisonia perforata (Blanco) Merr.

Tên Tiếng Việt: Đa đa, Dây hải sơn, dây xân, dây săng, cò cưa, mắt mèo gai

Họ: Rutaceae (Cam).

1 Đặc điểm thực vật

Cây đa đa thuộc dạng cây bụi, thân và cành được bao phủ bởi lớp lông mịn như len. Cành non có màu nâu tím, trên thân cành có các gai cong. 

Lá đa đa: Lá kép mọc so le, mỗi lá bao gồm 5-11 lá chét hình trứng, mép lá có thể nguyên hoặc khía răng. Mặt lá nhẵn, mặt trên bóng, màu lục sẫm, trong khi mặt dưới nhạt hơn. Cuống lá có cánh giữa các lá chét.

Cụm hoa mọc thành xim ở đầu cành hoặc kẽ lá. Hoa có màu trắng, đài hoa gồm 5 thuỳ nhỏ có lông, tràng hoa có 5 cánh thuôn. Nhị hoa gồm 10 nhị, bầu có 5 thuỳ. Quả dạng hạch, hình cầu hơi dẹt, khi chín có thịt màu đỏ đen, bên trong chứa hạt cứng.

Hình ảnh cây đa đa

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Loài đa đa thuộc chi Harrisonia R. Br., đây là loài duy nhất được tìm thấy tại Việt Nam. Cây phân bố rộng rãi ở các khu vực nhiệt đới Đông Nam Á như Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Philippines và Indonesia. Ở Việt Nam, cây xuất hiện từ Sơn La đến Kiên Giang, bao gồm cả đảo Phú Quốc. Một số khu vực ở Tây Nguyên như Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk và các tỉnh duyên hải miền Trung như Quảng Nam, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa có sự tập trung tương đối lớn của loài cây này.

2.2 Sinh thái

Đa đa là cây bụi mọc dựa, ưa sáng và có khả năng chịu hạn. Cây thường hình thành quần thể lớn trong các khu rừng thưa thứ sinh hoặc bờ nương rẫy. Cây ra hoa và kết quả hàng năm, hạt dễ nảy mầm xung quanh cây mẹ. Nhờ đặc điểm thân cành có nhiều gai, cây còn được trồng làm hàng rào tự nhiên.

3 Bộ phận dùng

Vỏ thân được thu hoạch quanh năm và có thể dùng tươi hoặc phơi sấy khô. Ngoài ra, rễ, cành và lá cũng được sử dụng trong một số trường hợp.

4 Thành phần hóa học của cây Đa đa

Từ dịch chiết n-butanol và methylen chloride của cây đa đa, các nhà khoa học đã phân lập được nhiều hợp chất quan trọng như các chromon: perforatin C, D, E, F, G; heteropeucenin - 7 - methyl ether; heteropeucenin - 5 - methoxy - 7 - methyl ether; 2-hydroxymethylallo pataeroxylin-5-methyl ether; perforatin A, acid perforatic và acid perforatic methyl ester. Ngoài ra, còn có các chất coumarin (scopoletin, cedrelopsin, xanthoxyletin), một phenyl propanoid và conyleryl aldehyd.

Trong cành, người ta tìm thấy các quassinoid perforaquasin A, B, C; limonoid perforin A; cùng một tetranortriterpenoid perforatin. Bên cạnh đó, cây còn chứa acid gallic, sitosterol và 30-β-D-glucopyranosyl sitosterol.

Một vài nghiên cứu gần đây đã phát hiện trong cây Đa đa chứa nhiều hợp chất hóa học đa dạng, chủ yếu là các nhóm quassinoid và limonoid. Cụ thể:

4.1 Quassinoid

Sáu quassinoid mới thuộc nhóm C-20 (perforalactone F-L) và một quassinoid C-19 đã được phân lập từ cành cây.

Quassinoid C-20 được cho là hình thành qua quá trình oxy hóa Baeyer-Villiger từ quassinoid C-25.

4.2 Limonoid

Một hợp chất A, B, D-seco-limonoid mới, tên gọi Harpertrioate A, có cấu trúc đặc biệt với vòng B được tái cấu trúc và liên kết với C-30 ngoài vòng.

13 limonoid mới (haperforatone A-M) và 17 hợp chất đã biết khác được xác định qua các phương pháp sắc ký và quang phổ, trong đó haperforatone D-E mang bộ khung hóa học hiếm gặp với cấu trúc A, B, C, D-seco-6, 7-nor-C-24-limonoid.

5 Cây Đa đa có tác dụng gì?

5.1 Chống bệnh Parkinson

Hai quassinoid thuộc nhóm C-20 (perforalactone G và I) cho thấy khả năng tăng cường sự sống sót của tế bào PC12 bị tổn thương bởi 6-OHDA và cải thiện khả năng vận động ở mô hình ruồi Parkinson PINK1B9.

Các hợp chất này cũng làm tăng mức dopamine trong não và ATP trong cơ ngực của ruồi.

5.2 Chống bệnh Alzheimer

Harpertrioate A giúp giảm sản sinh các peptide amyloid β (Aβ42 và Aβ40) trong tế bào, đồng thời thúc đẩy quá trình chuyển hóa amyloid theo hướng không sinh amyloid, tương đương với hiệu quả của Gemfibrozil.

5.3 Chống viêm

Hợp chất haperforatone F thể hiện hoạt tính chống viêm mạnh với IC₅₀ ức chế sản xuất NO ở mức 7,2 µM trên dòng tế bào RAW 264.7 bị kích thích bởi LPS.

Hợp chất này còn giảm đáng kể sự giải phóng IL-1β, IL-6 và ức chế biểu hiện protein iNOS, với cơ chế hoạt động được hỗ trợ qua mô phỏng docking phân tử.

6 Cây đa đa trị bệnh gì?

6.1 Tính vị và công năng

Cây đa đa có vị đắng, tính mát, được biết đến với tác dụng thanh nhiệt và giải độc.

Theo kinh nghiệm dân gian Việt Nam và các nước Đông Nam Á, cây đa đa thường được sử dụng để chữa đau bụng, tiêu chảy, kiết lỵ, kinh nguyệt không đều và sốt rét.

6.2 Công dụng

Trong kháng chiến chống Mỹ, cán bộ và bộ đội Khu 5 đã dùng vỏ thân cây đa đa để chữa lỵ và điều hòa kinh nguyệt. Xí nghiệp Dược Đắk Lắk từng sản xuất viên thuốc H2 kết hợp từ đa đa và mức hoa trắng. Quy trình bao gồm: lấy 500g vỏ thân đa đa phơi khô, thái nhỏ, nấu cô đặc thành cao lỏng 0,5 lít; nghiền 500g còn lại thành bột mịn. Cách làm tương tự với vỏ thân mức hoa trắng, sau đó trộn cao lỏng và bột hai dược liệu, thêm bột nếp để tạo thành 5000 viên. Liều dùng: 8-10 viên/ngày.

Ngoài ra, vỏ thân đa đa còn được phối hợp với gỗ bách bệnh và vỏ thân dền để sắc uống, trị sốt rét. Ở Trung Quốc, rễ cây được chế thành sirô chữa sốt rét, trong khi tại Thái Lan, rễ đa đa là thuốc hạ sốt.

7 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Đa đa, trang 714-716. Truy cập ngày 20 tháng 01 năm 2025.
2. Tác giả Min Cai và cộng sự (đăng ngày 11 tháng 11 năm 2023). Quassinoids from Twigs of Harrisonia perforata (Blanco) Merr and Their Anti-Parkinson's Disease Effect. International journal of molecular sciences. Truy cập ngày 20 tháng 01 năm 2025.
3. Tác giả Xiao-Han Tang và cộng sự (đăng ngày 15 tháng 01 năm 2021). Harpertrioate A, an A,B,D-seco-Limonoid with Promising Biological Activity against Alzheimer's Disease from Twigs of Harrisonia perforata (Blanco) Merr. Organic letters. Truy cập ngày 20 tháng 01 năm 2025.
4. Tác giả Qing Wang và cộng sự (đăng tháng 10 năm 2024). Haperforatones A-M, thirteen undescribed limonoids from Harrisonia perforata with anti-inflammatory activity. Bioorganic chemistry. Truy cập ngày 20 tháng 01 năm 2025.